Oktobra 2005. godine, došlo je do sukoba u prigradskom naselju Lozels u Zapadnom Birmingemu. 1985. godine, azijati, crnci i bijelci su izašli zajedno na ulice kako bi protestovali protiv siromaštva, nazaposlenosti i policijskog uznemiravanja. 2005. godine sukob je bio između azijata i crnaca. Iskra sukoba je bio nikada potkrijepljeni trač, da je grupa azijata silovala jednu Jamajčanku. Borba je trajala cijeli vikend. Zašto su se ove dvije zajednice borile zajedno 1985. godine, a 2005. godine jedna protiv druge? Odgovor u mnogome leži u multikulturalnoj politici Birmingema. 

Politika Savjeta ne samo da približava određenim identitetima, već ih vodi ka tome da se plaše i da mrze druge grupe kao konkurente u trci za moći i uticajem. Individualni identitet je morao da bude afirmisan kao distinkcija od identiteta pripadnika drugih grupa: biti iz Bangladeša u Birmingemu takođe znači da niste porijeklom iz Irske ili sa Kariba. Posljedica svega toga je ono što je ekonomista Amartija Sen nazvao “pluralnim multikulturalizmom”-polika koja je vođena mitom da je društvo sačinjeno od različitih, jedinstvenih kultura koje plešu jedna oko druge. Rezultat u Birmingemu je bio da se učvrste podjele između crnačkih i azijskih zajednica do te mjere da su te podjele izbile u sukob. 

Podijeljeni i nejednaki

Umjesto dobrodošlice imigrantima kao jednakim, njemački političari su se borili sa takozvanim turskim problemom kroz politiku multikulturalizma. Njemački put ka multikulturalizmu se razlikuje od onog u Ujedinjenom Kraljevstvu, iako su početne tačke bile iste. Poput mnogih zemalja u Zapadnoj Evropi, Njemačka se suočila sa ogromnim manjkom radne snage poslije Drugog svjetskog rata i aktivno je regrutovala strane radnike. Za razliku od Ujedinjenog Kraljevstva, novi radnici nisu dolazili iz bivših kolonija, već iz zemalja Mediterana: prvo iz Grčke, Italije i Španije, a zatim i iz Turske. Oni, takođe, nisu dolazili kao imigranti već kao potencijalni građani, takozvani gastarbajteri, od kojih se očekivalo da se vrate svojim kućama kada njemačkoj ekonomiji njihove usluge više ne budu potrebne. Vremenom, ovi gosti, većinom iz Turske, prerasli su iz trenutne neophodnosti u trajnu prisutnost. Ovo se desilo jednim dijelom zobg toga što se Njemačka nastavila oslanjati na njihov rad, a drugim dijelom što su oni, a pogotovo njihova djeca, gledali na Njemačku kao na svoju domovinu. Ali Njemačka je i dalje nastavila da ih tretira kao autsajdere i odbijala je da im da državljanstva. Dobijanje državljanstva, donedavno, bilo je zasnovano na principu krvi po kojem se državljastvo može dobiti samo ako je bar jedan roditelj državljenim te države. Ovakav princip onemogućava da državljanstvo dobije ne samo prva generacija doseljenika već i njihova djeca koja su rođena na teritoriji Njemačke. Novi nacionalni zakon iz 1999. godine je olakšao dobijanje državljanstva. Ipak, mnogi Turci su i dalje ostali autosajderi. Od 3 miliona Turaka u Njemačkoj danas, samo njih 800 000 ima njemačko državljanstvo. 

Umjesto dobrodošlice imigrantima kao jednakim, njemački političari su se borili sa takozvanim turskim problemom kroz politiku multikulturalizma. Početkom 80-tih godina, njemačke vlasti su podsticale Turke na očuvanje njihove kulture, jezika i načina života. Politika nije toliko predstavljala poštovanje prema različitosti koliko je bilo pogodno sredstvo za izbjegavanje pitanja kako da se stvori zajednička, inkluzivna kultura. Njena glavna posljedica je pojava paralelnih zajednica. Prva generacija migranata bila je sekularna, a oni koji su bili religiozni rijetko kada su bili tvrdokorni u svojim uvjerenjima. Danas, jedna trećina odraslih Turaka u Njemačkoj redovno posjećuje džamije, a to je veća stopa nego u bilo kojoj drugog turskoj zajedici u Zapadnoj Evropi ili čak vise nego i u nekim dijelovima Turske. Slično tome, prva generacija turskih žena skoro ni da nisu nosile hiđab, ali mnoge njihove ćerke ih sada nose. Bez ikakve želje sa integracijom, mnogi Turci se uopšte ne zamaraju sa učenjem njemačkog jezika. 

Istovremeno, dok je njemačka multikulturalna politika ohrabrivala Turke da ravnodušno priđu njemačkom društvu, oni su naveli Njemce da gledaju na tursku kulturu sa povećanim antagonizmom. Istraživanje, koje je sprovela francuska biračka firma Ifop 2011. godine, pokazuje da 40% Njemaca gleda na psisustvo islamske zajednice kao na prijetnju na svoj lični identitet. Drugo istraživanje, sprovedeno 2005. godine  pokazuje da tri od četiri Nijemca smatra da se muslimanska kultura ne uklapa u kulturu zapadne Evrope. Anti-muslimanske grupe, poput Evropskih patriota protiv islamizacije na Zapadu, ili PEGIDA, imaju sve veći uticaj, a anti-imigrantski protesti koji su održani u mnogim gradovima širom države ovog januara, bili su najveći koje novije vrijeme pamti. Mnogi njemački političari, poput Merkelove, zauzeli su čvrst stav anti-muslimanskog pokreta. Ali šteta je već načinjena. 

Podugovorna politika

I u Ujedinjenom Kraljevstvu i u Njemačkoj, vlade nisu uspjeli da prepoznaju kompleksnost, elastičnost i tvrdoglavost identiteta. Identiteti grupe nisu neka prirodna kategorija, oni nastaju socijalnom interakcijom. Uzmimo muslimanski identitet. Danas se u evropskim država puno priča o muslimanskim zajednicama - o njihovim pogledima, potrebama i aspiracijama. Ali koncept je nov. Sve do kasnih 80-tih godina, nekolicina muslimanskih deseljenika je sebe tako i posmatrala. To nije bilo zato što ih je bilo malo. U Francuskoj, Njemačkoj i Ujedinjenom Kraljevstvu već 80-tih godina su postojale zajednice južnih azijata, Sjevernoafrikanaca i turskih imigranata. Prva generacija sjevernoafričkih imigranata u Francuskoj je bila sekularna poput prvih turskih doseljenika u Njemačkoj. Prvi talas doseljenika iz Južne Azije u Veliku Britaniju se desio poslije Drugog Svjetskog rata i oni su bili veoma religiozni. Iapk, čak ni oni nisu sebe posmatrali u prvom redu kao muslimane, nego kao Bengalce ili Pendžabljane. 

Iako su bili veoma pobožni, veoma jednostavno i slobodno su upražnjavali svoju vjeru. Mnogi muškarci su konzumirali i alkohol. Mali broj žena su nosile hidžab ili burku. Većina je samo s vremena na vrijeme odlazila u džamije. U njihovim očima islam nije bio sveobuhvatna filozofija. Njihova vjera je određivala njihov odnos sa Bogom,a ne svetinju javnog identiteta. 

Pripadnici druge generacije deseljinika se još manje identifikovala sa svojom religijom. Religijske organizacije su postojala samo u malom broju zajednica. Organizacije koje su povezivale doseljenike su često bile sekularne i političke; u Velikoj Britaniji su postojale grupe poput Azijskog pokreta mladih koji su se borili protiv rasizma i Udruženje indijskih radnika koji su se fokusirali na prava radnika. 

Tek 80-tih je pitanje kulturnih razlika postalo bitno. Ironično, generacije koje su više integrisane i zapadnjački usmjerene od svojih roditelja više su insistirale na održavanju njihovih navodnih prepoznatljivosti. Razlog ovakve pojave je kompleksan. Ogovor dijelom leži u velikim društvenim, političkim i ekonomskim promjenama koje su se desile tokom proteklih pola vijeka. Takođe, razlog leži i u međunarodnim dešavanjima poput Iranske revolucije 1979. godine i građanskog rata u BiH 90-tih godina, a i jedno i drugo je uticalo na pojačano njegovanje muslimanskog identiteta u Evropi. Multikulturalna politika je takođe jedan od razloga. 

Identiteti grupe nisu neka prirodna kategorija, oni nastaju socijalnom interakcijom. U kanalisanju finansijskih resursa i političke moći kroz etnički osnovane organizacije, vlade promovišu autentičnost određenih etničkih identiteta dok druge demantuju.  

Multikulturalne politike teže da izgrade most između države i manjinskih zajednica, tražeći od određenih organizacija i lidera unutar zajednica da djeluju kao posrednici. Umjesto da se obraćaju muslimanima i drugim manjinama kao građanima, političari pretpostavljaju da je odanost tih manjina podređena religiji ili etničkoj zajednici.  To kao efekat proizvodi vlade koje svoju političku odgovornost prebacuju na lidere manjina. 

Ipak, takvi lideri rijetko predstavljaju cjelokupne zajednice. To i ne bi trebalo da bude iznenađenje jer npr: nijedan lider ili grupa lidera ne može sam predstavljati jednu zajednicu bijelaca. Neki bijeli Evropljani su konzervativni, drugi su liberalni, dok su neki još uvijek komunisti ili neofašisti. I ne samo to. Mnogi bijelci nemaju zajedničke interese sa drugim bijelcima. „Bijeli“ hrišćanin vjerovatno ima više zajedničkih stvari sa afroameričkim hrišćaninom nego sa ateistom; „bijeli“ socijalista vjerovatno dijeli sličnija razmišljanja sa socijalistom iz Bangladeša nego sa „bijelim“ konzervativcem. Ovdje leži fundamentalna mana multikulturalizma. 

Asimiliraj se odmah!

Francuska asimilaciona politika upravo je suprotna multikulturalizmu, a francuski političari su posebno ponosni na nju. Za razliku od ostatka Evrope, oni insistiraju na tome da Francuska tretira svaku individuu kao građanina, prije nego pripadnika određene rase, odnosno etničke ili kulturne grupe. U stvarnosti, Francuska je društveno podijeljena isto kao i Njemačka ili Britanija, pa čak i po istim ili sličnim  linijama rascjepa. 

Pitanja koja se tiču francuske politike društvenih podjela došla su u žižu javnosti nakon islamističkog napada na satirični magazin Šarli Ebdo u kojem je stradalo 12 ljudi. Francuski političari su dugo vremena smatrali da su multikulturalizam i multikulturalne politike odgovorne za „odgoj“ džihadizma na teritoriji Ujedinjenog Kraljevstva. Sada oni moraju odgovoriti na pitanje zašto su teroristi bili „odgajani“ u samoj Francuskoj, koja je sprovodila politiku asimilacije.

Često se tvrdilo da je populacija muslimana (negdje oko pet miliona) u Francuskoj najbrojnija muslimanska zajednica u Zapadnoj Evropi. U stvari, muslimani sjevernoafričkog porijekla nikada nisu konstituisali niti jednu jedinu zajednicu, pogotovo ne religijsku. Imigranti iz Sjeverne Afrike su bili u mnogome sekularni, a često i taoci same religije. Izvještaj Istraživačkog centra „Pju“ 2006. pokazao je da se 42 odsto francuskih muslimana identifikuju primarno kao građani Francuske, što je više nego u Njemačkoj, Španiji ili Kraljevstvu. U posljednjih nekoliko godina, povećao se broj ljudi odanih islamu, ali čak i danas, prema Ifopovom istraživanju sprovedenom 2011. godine, samo 40 odsto se identifikuju kao privrženi muslimani, dok samo 25 odsto prisustvuje molitvama petkom. 

Ljude koji su porijeklom iz Sjeverne Afrike često opisuju kao imigranti, iako je velika većina njih već drugu generaciju u Francuskoj, rođeni su u Francuskoj i Francuzi su isto toliko koliko i bilo koji glasač Nacionalnog fronta. Ipak, to nije slučajnost i ova etiketa koja im se pripisuje je dio procesa koji bi trebao da baci sjenu na te građane i pokaže da oni nisu dio francuske nacije. 

Drugi način

Multikulturalizam i asimilacija su drugačiji politički odgovor na isti problem: rascjep društva. I oba su za rezultat imala pogoršanje problema. Vrijeme je da se makne sa mrtve tačke odnosno sterilne debate koja se odnosi na ova dva pristupa. To zahtijeva tri jasne distinkcije. 

Prvo, Evropa bi trebala da odvoji različitosti od multikulturalizma kao političkog procesa. Život u raznolikom društvu (ili društvima koja su takva postala zahvaljujući imigracijama) treba biti pozdravljen prijatnom dobrodošlicom.  Međutim, neophodno je suprotstaviti se pokušajima da se institucionalizuju razlike i različitosti kroz formalna priznanja kulturalnih razlika.

Drugo, Evropa treba razlikovati daltonizam od sljepila na rasizam. Asimilaciona politika koja tretira svakog građanina jednako je izuzetno vrijedna. Ipak, to ne znači da država treba ignorisati diskriminaciju usmjerenu protiv određenih grupa. Državljanstvo je besmisleno ako se različite grupe građana različito tretiraju. 

Konačno, Evropa treba razlikovati ljude i vrijednosti. Multikulturalisti smatraju da socijetalne razlike erodiraju mogućnost zajedničkih vrijednosti. Slično njima, asimilacionisti tvrde da su takve vrijednosti karakteristične za (kulturno i etnički) homogenija društva. Oba aspekta tretiraju manjinske zajednice kao rupe u ovoj homogenizaciji.

Idealna politika bi trebala spojiti multikulturalno prihvatanje različitosti (ne težnju za institucionalizacijom istih) i asimilacioni način prihvatanja svakog građanina prvenstveno kao građanina (a ne tendencije za konstrukcijom nacionalnog identiteta označavanjem određenih grupa kao drugačijih ili nepoželjnih). 

Preveli i prilagodili: Stefan Blagić
                                    Ivana Perišić