FRONTAL: Gospodine Šećiboviću, slučaj koji su otkrili novinari portala Žurnal u Sanskom Mostu u određenoj mjeri pokrenuo je neku vrstu reakcije nadležnih organa. Policija istražuje i druge škole i fakultete, najavljene su kontrole diploma u Federaciji BiH i u nekim kantonima. Gdje su po vama korijeni ovoga problema?

Šećibović: Prodaja i izrada lažnih diploma je jedna vrsta nelegalnog posla, koga imate u mnogim obrazovnim sistemima, tako da nikako ne možemo reći da je to naša specifičnost. Na prostoru bivše Jugoslavije taj proces je poznat više od 80 godina. Pa, samo se sjetite Nušićeve komedije 'Dr' koja govori o jednom vidu sticanja takvih diploma i lažnim doktorima nauka. Prodaje diploma su u stvari sve ovo vrijeme jedan politički projekat koji finansiraju bogati sponzori političkih moćnika. Moje analize pokazuju da je većina škola i univerziteta decenijama pod stalnim pritiskom politike da se bave ovim poslovima. I tu ne treba praviti razliku između opozicionih i političara na vlasti. Jer, oni još uvijek žive u društvu lako sticanih diploma i njima kvalitet u obrazovanju i na tržištu rada, u principu, ne treba. Najavljene provjere diploma su dobar potez, ali ono što će se otkriti samo je vrh ledenog brijega.

Koliko je problem složen, pokazuje izjava koju je svojevremeno dala moja koleginica u Ministarstvu prosvjete u Vladi Zorana Đinđića, Srbijanka Turajlić kada su je novinari pitali (to je bilo 2007. godine, povodom afere Index u Kragujevcu) šta misle o toj akciji inspekcije i policije na ostalim fakultetima u Srbiji. Ona je jednostavno odgovorila: „Oni kažu, hvala Bogu, nisu došli kod nas!!!“

Kao pomoćnik ministra u Vladi Zorana Đinđića u to vrijeme morao sam da potpišem najmanje 50 izvještaja mojih inspektora koji su ustanovili postojanje krivotvorenih diploma, i to na upite poslodavaca iz BiH i Srbije (od kojih je 50% još iz vremena bivše Jugoslavije). Međutim, ono što treba posebno naglasiti je činjenica da je broj lažnih diploma od 70 godina prošlog vijeka naglo počeo da raste. Jer, kako je počelo omasovljenje srednjeg i visokog obrazovanja, jačale su organizacije koje se bave ovim poslovima (tada državne) tako da danas na prostoru bivše Jugoslavije možete napraviti kategorizaciju diploma – od lažnih, preko kupljenih, diploma stečenih korupcijom, nekvalitetnih diploma i naravno kvalitetnih tj. regularnih diploma.

Nažalost, teško je vjerovati da ima i jedna institicija na ovom prostoru koja je izbjegla da ne izda neku od nekvalitetnih diploma i to isključivo zbog nesnosnog političkog pritiska posljednjih 50 godina. Po nekoj mojoj procjeni na prostoru bivše Jugoslavije, lažnih, kupljenih i korupcijom stečenih diploma ima nekoliko stotina hiljada.

FRONTAL: Ipak, čini se da je kupovina diploma od ranih devedesetih do danas poprimila puno ozbiljnije razmjere?

Šećibović: Mi smo uvijek imali problema sa nekvalitetnim diplomama, pogotovu onih stečenih putem korupcije i snižavanjem kriterijuma (oko 30% svih diploma spada u tu kategoriju). Ovde je riječ o analizi koju sam radio kada sam pisao knjigu 'Tvrđava dosade'. Mi smo u periodu od 1945. do 1990. imali kontrolisani partijski sistem obrazovanja koji je u mnogim slučajevima omogučio nekim partijskim kadrovima da steknu te nekvalitetne diplome. No, sa druge strane, moramo reći da je taj sistem ipak imao svoje standarde i mjerila, i podsticao je učenje.

Devedesetih godina, kada su nove partije preuzele ovaj sistem rada, pored partijskog sistema razvio se i Freireov „bankarski koncept obrazovanja“ koji je pojavu prodaje diploma pretvorio u politički biznis, koji u mnogim situacijama ima i ideološke predznake. To što smo se okrenuli „bankarskom konceptu obrazovanja“, to nas košta već jako puno. Primjetno je zaostajanje za Evropom u smislu rušenja standarda. Opredjeljenje za ovaj koncept pojačalo je ideološku prodaju diploma i to pripadnicima drugih naroda, pripadnicima drugih političkih opredjeljenja, pojedincima koji su lako došli od novca itd..

Ono što karakteriše ovaj model je vulgarizacija znanja i opravdanje nestručnog rada u svim oblastima te stagniranje društva. Te zajednice su postale enormno korumpirane, neobrazovane, zatvorene i na kraju nesposobne za samostalni zivot, pogotovu za bavljenje naukom. Takva zajednica gubi sposobne i kvalitetne ljude (odseljavaju se, zbog nevrednovanja znanja i nedostatka standarda) i zavisi isključivo od njima suprotnih. To sve odgovara samo tajkunima i vlasnicima „mlinova za diplome (diploma mill).

FRONTAL: Da li je prodaja diploma samo naš, regionalni problem, ili i u svijetu postoje mlinovi za diplome?

Šećibović: Da. Na zapadu imate stare i nove organizacije koje se bave ovim poslovima. Sigurno najpoznatija institucija koja se bavi ovim mahinacijma je Western Pacifik (funkcioniše još od 1976.), koja je uspjela čak Microsftovom direktoru za Kinu, Tang Junu da proda lažnu diplomu. Ovaj univerzitet se ne priznaje ni u Kini ni u SAD, a kampus na Havajima je zatvoren 2006. godine. Slična institucija je i Atlantic Pacific Mission University i ima ih jos jako puno. Drugi primjer je Univerzitet Fairfax iz SAD čije se diplome ne priznaju u Evropi i naročito Velikoj Britaniji (sjetite se švedskog ministra Sven Otto Litorina koji je imao diplomu ovog univerziteta i koja mu je osporena). U Velikoj Britaniji imate spisak institucija čije se diplome ne priznaju i nemaju nikakav značaj. Sjetimo se ostavke slovenačke ministrice obrazovanja zbog plagijata. Mlinova za diplome imate i u Rusiji, SAD, Rumuniji itd..

FRONTAL: U svojim ranijm istupima između ostalog ste govorili i o postojanju partijskih, vjerskih, ali i tzv. tajkunskih univerziteta. Možete li pobliže objasniti ove termine?

Šećibović: O partijskim univerzitetima sam pisao jos 2014. godine i taj tekst je objavljen na portalu (blogu) Ključne kosti. Oni su danas potpuno normalna i raširena pojava na prostoru Balkana i oni kao takvi, po meni, nisu nikakav problem, čak mogu imati i vrlo pozitivne karakteristike ako se drže obrazovnih standarda i ako su neprofitni. Smatram da je jako dobro imati različite vrste univerziteta (recimo da obrazovne institucije mogu osnovati različite firme, udrženja, ili čak sportske klubove), ali samo pod jednim uslovom-da poštuju standarde obrazovanja.

Jer, svi oni koji su napravili dobre partijske i vjerske obrazovne institucije, a imali su ideju jačanja ljudskih resursa, donijeli su dobro zajednici. Odnosno, ako su omogućili da što siromašniji slojevi mladih dobiju dobro obrazovanje, zajednica ima dobitak koji će je unaprijediti. Imamo odličnih primjera u regiji, univerziteta i škola koje imaju partijsku osnovu, a daju dobre rezultate. Ali kada su u pitanju loši univerziteti, njih u stvari drže pojedinci, partijski moćnici, koji misle samo na profit. Oni su najčešće mlinovi za diplome, jer se zasnivaju na nedostatku kriterijuma.

Kod nas dominiraju tajkunski univerziteti na koje utiču lokalni političari kojima je znanje nebitno, ali su im zato veoma bitni moć i reklama. Njihove škole imaju najveće reklame, ogromne zgrade, najnoviji namještaj, biblioteke pune neotvorenih novih knjiga, privlačne web portale, svoje novinare, lažna medjunarodna priznanja itd., i oni su izašli na scenu potiskujući one koji rade (i privatne i državne). Pri tome, njihova agresija je tako velika da zakupljuju termine emisija, potplaćuju novinare da pišu o njima u superlativima, kupuju akreditacije (domaće i medjunarodne), mašu kupljenim projektima itd..

FRONTAL: Postoji li onda neko koga interesuje kvalitet?

Šećibović: Naravno. Prije svega svi privatni univerziteti u BiH koje su osnovali profesori bitno se razlikuju od onih koje su osnovali tajkuni. To su institucije koje se bave učenjem i pokušavaju u teškim uslovima da daju dobre rezultate. Postoje i univerziteti u BiH koji imaju ozbiljne britanske akreditacije i dobro su rangirani na svjetskim listama. Pa i ovi strani univerziteti prilično su dobro organizovani, a ujedno bude se i neki državni univerziteti.

FRONTAL: U ovoj šumi fakulteta i univerziteta u BiH, kako da mlad čovjek na vrijeme prepozna kvalitetnu obrazovnu instituciju?

Šećibović: Prema objašnjenjima i izbjegavanju senzacionalizma naročito kada se prikazuju studije koje trebaju mladi upisati. Tu ima pozitivnih trendova poslednje dve godine. Kada imate puno reklame i bombastičnih naziva studija to izaziva sumnju. Jer vi možete danas imati i ozbiljnu instituciju, ali da se na njoj pojave one tzv. Miki Maus studije. Pojam Miki Maus studija je strašan problem. Nastao je kao izraz koji je koristila britanska ministrica obrazovanja Margaret Hodge za bujanje različitih studijskih programa, a što se naročito razvijalo na početku bolonjskog procesa kada su se pravili programi koji se ne mogu smatrati studijama (recimo studije za DJ u Srbiji, itd.)

Međutim, imamo ih i sada u različitim oblicima i na državnim i privatnim univerzitetima, a nastali su tako što su se univerziteti zatvorili u odnosu na nauku i praksu, i nisu nikada primijenili sisteme mjerenja kompetencija, a često prihvataju ideje pojedinaca bez provjere.

FRONTAL: Znači, po vama, i državni univerziteti predstavljaju veliki problem?

Šećibović: Ideja državnih univerziteta i njihovog kvaliteta diploma danas zavisi od odnosa društva prema znanju. I u tom kontekstu mnogi državni univerziteti su gori u dodjeljivanju diploma od privatnih (i to zbog velike korupcije). Ali pošto kod nas nema rangiranja institicuja, javnosti rada, modernih kriterijuma, svi su do skora nasijedali na tu priču o tome kako su oni ispravni. Mada, prazne učionice onih najvećih upozoravaju na ovaj problem. To je posljedica opredjeljenja rukovodilaca državnih univerziteta da počnu razvijati Freirov „bankarski koncept“ a to se nama upravo sada događa na prostoru bivše Jugoslavije. Zato je sudar sa Bolonjom tako strašan. Jer se Bolonja oslanja na nove alate upravljanja, a stare institucije su to odbacile i tražile način da steknu više novca snižavanjem kriterijuma. Ni jedna od bivših jugolovenskih republika nije do kraja uradila tu vrstu transformacije o kojoj su pisali još početkom devedesetih slovenački ministri Slavko Gaber i Pavel Zgaga.

FRONTAL: Za kraj, kako dalje iz ove situacije? Postoji li uopšte način da se spriječi izrada i prodaja lažnih diploma?

Šećibović: Rješenja možemo svrstati u dva osnovna nivoa.

Prvi nivo bi bila zakonska rješenja i sistemska borba (recimo proglašavanje obrazovanja neprofitnom djelatnošću). Drugi nivo je formiranje provjere institucionalnog kvaliteta (kao u Velikoj Britaniji) i na kraju inspekcije, tužilastva, policija.

Najvažnija je sistemska borba, jer ona sprječava stvaranje nekvalitetnih diploma različitim oblicima mjerenja i utvrđivanja validnosti na tržištu rada. To se rješava zakonskim i podzakonskim aktima u kojima se jasno pokazuje vrijednost određene diplome na tržištu rada, i dodatka koji pokazuje kompetencije i provjerava se licenciranjem za obavljanje određenog posla. Institucionalno znači formiranje institucije za praćenje i mjerenje kvaliteta kompetencija. To mogu biti mreže, ali i centri ili agencije. Nadam se da će Kanton Sarajevo prihvatiti ideju o formiranju centra za mjerenje kompetencija i razvoj karijere, gdje bi mogli da napravimo procjenu vrijednosti kvaliteta diploma-prvo zaposlenih u upravi, a zatim i javnim preduzećima. Na kraju bi ponudili to i privatnim kompanijama. Projekat je pripremljen i čekamo nastavak razgovora. Na kraju, morate imati dobru inspekcijsku službu koja može brzo i lako reagovati, ali ona nikada sama neće riješiti probleme.

Razgovarao: Denis Čarkadžić

Frontal