O dvije Jugoslavije. O„Velikoj Srbiji“ i razjedinjenim Srbima.

Raspad Jugoslavije su pojedini narodi dočekali kao trijumfalistički ishod na osnovu kog je stečena toliko željena nezavisnost. Za druge, raspad Jugoslavije nije bio toliko jednostavan proces pomirenja sa stvarnošću. Srbi su, na primjer, ovaj proces dočekali na dvije različite pozicije. Sa jedne strane,’građanski’ dio stanovništva je u rasparčavanju Jugoslavije vidio nestanak sigurne budućnosti, uništenje države za koju ih i danas vežu jake veze i duboka nostalgija. Sa druge strane, ’nacionalni’ dio stanovništva je u urušavanju doma južnoslovenskih naroda vidio kraj jedno vijekovne zablude srpskog naroda. Iz perspektive tog nacionalnog narativa, ne samo što su Srbi ušli u obje Jugoslavije sa početnom lakomislenošću zajedničkog građenja jedinstvene države sa ostalim narodima, već su bili potpuno nesvjesni ideje da su Slovenci i Hrvati oba jugoslovenska projekta iskoristili kao „inkubatore za sticanje vlastite državne nezavisnosti“. Propuštena je istorijska prilika koja se ukazala po okončanju Velikog rata da se u okviru Kraljevine Srbije, pod jednim krovom, stvori jedinstvena država svih Srba. I kroz taj nacionalni narativ, svi ili mahom veliki broj političkihćorsokaka u kojima se danas nalazi srpsko stanovništvo, pripisuju se istorijskoj grešci nastanka Kraljevine SHS.

Bez obzira na narativno posmatranje istorije, stoji činjenica da je zvanični Beograd bio Pijemont političkog jedinstva Srba, Hrvata i Slovenaca. U jednom obliku, kroz prvu Jugoslaviju nastala je i ’Velika Srbija’, jer su se prvi put pod istim krovom okupili svi Srbi.[1] Slika Beograda kao Pijemonta i ujedinitelja je slika koju Beograd, od trenutka raspada Jugoslavije, više ne nosi. Politički identitet[2] srpskog naroda koji je bio jedinstven u prvoj Jugoslaviji, a koji se u drugoj rascijepao po osnovi monarhizam-republikanizam (Četnici-Komunisti), nestankom Jugoslavije je razbijen u paramparčad. Beograd koji je u obje Jugoslavije bio jedino mjesto odluke i moći, činom cijepanja bivše države izgubio je svoju snagu. On i dalje živi u iluziji da raspolaže isključivim legitimitetom predstavljanja jedinstvenog srpskog političkog identiteta, ali niz primjera pokazuju drugačiju stvarnost.

Krah Jugoslavije koji je rezultirao time da srpski živalj nastanjuje i živi u različitimdržavama, doveo je i do toga da više ne postoji jedinstveni politički srpski stav koji je do tada bio u rukama zvaničnog Beograda. Danas, Srbi izvan Srbije imaju svoje političke identitete, koji ne samo da su često međusobno različiti, nego su čak i neki od njih u direktnoj konfrontaciji sa zvaničnim Beogradom. Jedinstveni politički nastup koji je srpski narod imao u prethodnom vijeku, danas više ne postoji i upravo u tom raslojavanju možemo se pitati koje su zajedničke političke vrijednosti svih rasparčanih srpskih identiteta. Na kraju krajeva, možda je i supstancijalnije pitanje, da li uopšte i postoje zajedničke vrijednosti svih ovih identiteta.

Dominantni narativi u današnjoj Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini (ne uključujući Republiku Srpsku) vide u liku i djelu Slobodana Miloševića par excellenceideju stvaranje Velike Srbije na ruševinama Jugoslavije. Međutim, specifičnost pozicije zvaničnog Beograda u trenucima ratnih dejstava na prostorima bivše Jugoslavije nije bila iskazana u želji za teritorijalnom ekspanzijom i suverenom homogenošću, nego u vidu isključivog preuzimanja efektivne upravljačke kontrole nad svim Srbima i njihovo objedinjavanje pod skutama politike zvaničnog Beograda.Drugim riječima, cilj zvaničnog Beograda nije bila ideja ulaska u rat kako bi ponovo okupio sve Srbe u jednoj državi, nego ideja da Beogradbudepolitički subjekat koji će iskazivati i zastupati jedinstvene interese i jedinstveni stav vaskolikog srpskog naroda. Za preuzimanje efektivne kontrole nad Srbima nije bilo potrebno teritorijalno proširenje, odnosno nastanak onoga što ovaj bošnjačko-hrvatski narativ pežorativno definiše terminom „Velike Srbije“[3].U zadnjim godinama rata, efektivna kontrola je ostvarena[4]. Međutim, iz njenije proisticalamoralna obaveza zaštite vlastitog naroda u zadnjim trenucima rata. Okretanje leđa vlastitom narodu u najtežim trenucima ostavilo je trajne posljedice sa kojima se Srbija i danas ne želi suočiti.

Politički identitet Srba u Hrvatskoj nikad nije oprostio takvo ratno ponašanje Miloševićevoj Srbiji. Neki učesnici tih teških vremana ovaj čin smatraju aktom izdaje. Odsustvo razumijevanja Srbije da Srbi u Hrvatskoj više ne žele prenijeti vlastito pravo pregovaranja i predstavljanja u ruke Srbiji, prisjećajući kako ih je zvanični Beograd izigrao u prošlosti, doživjelo je svoju tačku eskalacije ove godine. Ivica Dačić je zvanično optužio Milorada Pupovca za „pokušaj rušenja srpskog jedinstva“, nakon što je vođa SDSS-a odobrio Borisu Miloševiću odlazak u Knin. U toj eskalaciji sukoba, politički identitet Srba u Hrvatskoj, predvođen Pupovcem, oštro je odgovorio na svaki pokušaj pridika Beograda. Postalo je očigledno da je u očima Milorada Pupovca Beograd izgubio pravo na držanje pridika Srbima u Hrvatskoj. Politički identitet Srba u Hrvatskoj ne samo da nije jedinstven sa onim u Beogradu, nego mu je čak i suprotstavljen. Beograd u činu odlaska u Knin vidi rušenja jedinstva srpskog naroda, ne osvrćući se i ne razumijevajući razloge takvog postupanja. Srbi u Hrvatskoj u tome vide jasnu ideju da pitanje vlastitog položaja ne žele da povjere ljudima u koje više nemaju povjerenje. U atmosferi eksalirajućeg konflikta, Pupovac i njegov SDSS su povukli izuzetno riskantne poteze koji mogu imati teške posljedice. Sa druge strane, mogu predstavljati značajan početni korak u sigurniju budućnost.

Sličnu letargiju zvaničnog Beograda u ratnim godinama osjetila je i Republika Srpska. Ni u jednom trenutku rata iz zvaničnog Beograda nije stigle jasna i nedvosmislena podrška. Svako mirovno rješenje koje je predloženo od strane međunarodne zajednice bilo je prihvaćeno od Beograda, pri tome ne vodeći računa kakve to stvarne posljedice ostavlja po srpski narod. Nakon što je Skupština Republike Srpske odbila Vens-Ovenov plan 1993. godine koji je značio unitarizaciju Bosne i Hercegovine (odnosno nestanak Republike Srpske), kao čin odmazde Milošević je uveo sankcije Republici Srpskoj. Ivo Komšić je posvjedočio da je čin parafiranja Dejtonskog sporazuma kasnio dobrih sat vremena jer su im stizale neprovjerene informacije kako se Nikola Koljević onesvijestio kada je saznao šta je Milošević potpisao u Dejtonu.[5]

Ipak, za razliku od Srba u Hrvatskoj, Republika Srpska danas ima politički nastup koji ide rame uz rame sa politikom Republike Srbije. Postoje brojni razlozi za to, koji su prvobitno vezani za čin da su i Mladić i Karadžić još u toku 1995. godine nestali iz političkog života Republike Srpske nakon podizanja Haških optužnica. Pored toga, ostatak SDS-a je ubrzo izgubio izbore od tada mnogo progresivnijeg Milorada Dodika koji se nije toliko osvrtao na ratna dešavanja. Međutim, veze između Banjaluke i Beograda dodatno su osnažene Vučićevim preuzimanjem vlasti u Srbiji. Do tog trenutka, postojale su veze SNSD-a sa strankama koje su bile „derivati DOS-a“, ali ta saradnja nije bila ni približno prisna kao ova današnja. S tim u vezi, dolazak SNS-a na vlast u Srbiji, značio je i mnogo aktivniji nastup u Banjoj Luci. Dodikova zvanična politika danas pokušava da pronađe put do secesije, iskajući zajedno sa zvaničnim Beogradom quid pro quo od Zapada u vidu promjene političkog i pravnog statusa Republike Srpske, u slučaju potencijalnog priznanja Kosova od strane Srbije.

Međutim, istoričar Čedomir Antić smatra da čin secesije Republike Srpske ne znači i ujedinjenje sa Srbijom, jer za to postoje ogromni praktički i funkcionalni problemi. Postoji veliki dio beogradske intelektualne javnosti koje nisu za ujedinjenje Republike Srpske i Republike Srbije. U tom smislu, za razliku od političkog identiteta Srba u Hrvatskoj koji su zanemarivanje zvaničnog Beograda u doba rata smatrali činom izdaje i preko čega nisu prešli, zvanična politika u Republici Srpskoj, iako je imala slična iskustva u ratnim godinama, svoju politiku je bitno približila zvaničnom Beogradu. Osudu koju je Dačić uputio Pupovcu podržao je i Milorad Dodik.

Diplomatska katastrofa koju je Savezna Republika Jugoslavija doživjela u Rambujeu, a zatim i u Kumanovu, bombardovanje države, doveli su do gubitka efektivne kontrole na prostoru Kosova i Metohije[6]. Đinđićevi pokušaji nove aktuelizacije kosovskog pitanja pali su u vodu uslijed njegove prerarne smrti, tako da je ovaj dio teritorije ostalo neriješeno pitanje koje je čekalo trenutak eskalacije. Nova epizoda u ovom procesu desila se proglašenjem nezavisnosti koje je ujedno sa srpske strane dovelo do osnaživanja figure Olivera Ivanovića, koji je, kao i Milorad Pupovac u Hrvatskoj, vidio rješenje problema koji bukte na Kosovu i Metohiji u zbližavanju Srba i Albanaca i u njihovoj većoj saradnji. Ta politika je, kao i u slučaju Pupovca, značila direktnu konfrontaciju sa Beogradom, koja i dalje vodi politiku koja nastupa iz pozicije moći. Za razliku od Miloševića, koji je efektivnu vlast uspio ostvariti, ali ne i predugo održati, Vučić je poslije smrti Olivera Ivanovića uspostavio potpunu kontrolu nad političkim subjektivitetom Srba na Kosovu i Metohiji. Opozicija koja je bila jaka na ovom prostoru kroz lik i djelo Olivera Ivanovića danas je nepostojeća. Samim tim, zvanični stav Beograda ujedno je i zvanični stav Srba sa Kosova i Metohije.

Za razliku od rasparčavanja srpskog identiteta u toku sredine i kraja devedesetih, koji su bili uzrokovani političkim potezima, skorašnja razjedinjenost i konfrontacija identiteta Srba u Crnoj Gori i zvaničnog Beograda desila se zbog nastupa SPC, odnosno direktno zbog političkog djelovanja mitropolita Amfilohija. Sukob koji se desio u okviru SPC kada je i došlo do podjele na osnovi da li se daje podrška Vučića u rješavanju kosovskog pitanja ili se zabranjuje odobravanje nezavisnosti ijednog dijela Kosova i Metohije (krilo kojem su pripadali vladika Grigorije i vladika Amfilohije) svoj vrhunac doživjela je u masovnim protestima koji su nastali u Crnoj Gori povodom Zakona o slobodi vjeroispovjesti. U tom činu, zvanični Beograd ni u jednom trenutku nije pružio javnu zaštitu i podršku Srbima u Crnoj Gori, i uspjesi na izborima bili su rezultat aktivnog rada mitropolita Amfilohija koji je mobilisao ogroman broj ljudi, kao i rada koji je obavila koalicija triju saveza.

U toj atmosferi, odmah po pobjedi na izborima, novi premijer Crne Gore, Zdravko Krivokapić ušao je u otvorenu konfrontaciju sa Beogradom u nekoliko prilika. Bilo kako bilo, paradoks koji je nastao bio je u tome što je razjedinjenost u SPC nastala zbog pitanja nezavisnosti Kosova, ali ni u jednom trenutku pri formiranju nove vlade, iako je ogromnu zaslugu u tome imala Srpska pravoslavna crkva, srpski dio pobjedničke koalicije nije zahtijevao preispitivanje povlačenja nezavisnosti priznanja države Kosova. U skorašnjem intervjuu, Krivokapić je istakao da je njegova država Crna Gora iako zna koji je njegov identitet. Iako Srbi imaju vlast u Crnoj Gori, sada je jasno da se preispitivanje povlačenja priznanja nezavisnosti Kosova neće desiti. Nerazumijevanje Podgorice i Beograda povodom ovog pitanja teško će biti riješeno.

Nacionalni narativ koji je danas dominantan na prostorima na kojima žive Srbi smatra nastanak Kraljevine SHS najvećom srpskom istorijskom greškom čije posljedice i danas osjetimo. Kraljevina SHS je nastala na želji za južnoslovenskim jedinstvom, gdje su različiti narodi vođeni različitim interesima ušli u tu državu. Obje Jugoslavije su se raspale, ali posljedice današnjeg lošeg srpskog položaja nisu primarno vezane za te Jugoslavije već su vezane za vojnu i stratešku nejedinstvenost srpskog naroda u krucijalnom istorijskom trenutku raspada Jugoslavije. Narativni stav da su Hrvatska i Slovenija iskoristile Jugoslavije kao „inkubator vlastite državnosti“ i nema neke pretjerane dodirne tačke sa današnjim položajem Srba. Srbima je pružena prilika da se kroz zajedničke vojne napore i vojne akcije izbore za jedinstvenu državu. Umjesto da to bude ideja vodilja za pokušaj vojnog ostvarenja jedne države svih Srba, Milošević je okrenuo leđa i Republici Srpskoj i Republici Srpskoj Krajini. Jednima je uveo sankcije, druge nije priznavao. Zbog te atmosfere nedostatne želje u borbi za nacionalno jedinstvo, danas su posljedice više nego jasne. Ne samo da je došlo do rasparčavanja Srba u nekoliko država, nego čak i između samih Srba više ne postoji političko jedinstvo. Greška koja je napravljena u toku ratnih devedesetih danas se uopšte ne analizira i ne pominje. Nacionalni narativ koji u Miloševiću vidi borca protiv globalizma i zaštitnika Srba, pokušava analizirati sadašnje posljedice srpskog položaja kroz perspektivudogađaja iz daleke istorije, tumarajući u mraku nerazumijevanja onoga šta se zapravo desilo sa Srbima i šta je zapravo dovelo do njihovog trenutnog političkog neuspjeha.

Beograd je od Pijemonta svih Slovena danas postao prestonica koja je u konfliktu sa mnogim srpskim identitetima. To je istorijska posljedica loših političkih odluka.

[1]Kraljevina SHS nikada nije bila dominantno srpska država jer srpsko stanovništvo nije uspjelo preći 50% ukupne populacije.

[2] Politički identitet se ovdje koristi u smislu jedinstvenosti političkog nastupanja. U tom smislu, srpski narod je imao jedinstveni identitet u Prvoj Jugoslaviji, jer jer skoro nadmoćna većina intelektualaca i naroda htjelo nastanak Kraljevine SHS. U Drugoj Jugoslaviji, on se rascijepao u vidu podrške ilimonarhiji ili Titu. Konačno, raspadom bivše Jugoslavije, Srbi gaje različite političke identitete u zavisnosti od mjesta u kome se nalaze. Tako ne možemo govoriti o jedinstvenom političkom nastupu i političkim očekivanjima Srba u Hrvatskoj, i Srba u Srbiji, kao i na drugim mjestima koji nastanjuje srpski živalj – od Bosne i Hercegovine, Kosova i Crne Gore.

[3] Jasnost da Milošević nije išao ka ideji stvaranja Velike Srbije pokazuju dvije činjenice – prevashodno zvanični Beograd nije de iure priznao Republiku Srpsku Krajinu, niti joj je dao zvaničnu podršku. Sa druge strane, uslijed direktne konfrontacije na relaciji Karadžić-Milošević, zvanični Beograd je uveo i sankcije Republici Srpskoj zbog odbacivanja Vens-Ovenovog plana.

[4]U slučaju Republike Srpske Milošević je preuzeo efektivnu kontrolu kada je Skupština prenijela pregovaračka prava na njega. Efektivna kontrola Miloševića u RSK je bila jasna kada je na njegovo insistiranje odbijen plan Z-4.

[5] Zbog prenosa pregovaračkih prava na Slobodana Miloševića, iako je određena grupa političara iz Republike Srpske bila u Dejtonu (Koljević, Krajišnik), nisu bili upućeni šta se tačno u Dejtonu dogovara. Tek su sat vremena pred potpisivanje saznali sadržaj mirovnog sporazuma, sudbine Sarajeva i Brčkog. Karadžić i Mladić nisu bili u Dejtonu na pregovorima jer su protiv njih podignute Haške optužnice, svega nekoliko dana pred početak mirovne konferencije.

[6]U intervju datom neposredno pred smrt, Vladan Kutlešić, član srpske delegacije u Rambujeu iznio je informacije o postojanju pregovora između SAD-a i Savezne Republike Jugoslavije 1998. godine, na kojima je lično učestvovao, a postignut određenih uspjeh, koji se onda lako mogao iskoristiti za rješenje kosovskog problema koji ne bi doveo do kasnijeg bombardovanja..

Prenošenje blogova i tekstova sa portala Frontal dozvoljeno je nakon isteka 48 časova od objave bloga ili uz pismeno odobrenje redakcije (08.12.2020)

Stavovi izraženi u ovom tekstu su autorovi i ne predstavljaju nužno uredničku politiku portala Frontal