Umesto toga, dobili smo institucije koje su servilne prema vlastima, koje ne izveštavaju kritički i profesionalno, i čiji su način funkcionisanja i finansiranja zavisni od političke volje. Nažalost, ono što javne servise determinira – a to su javnost i građani – okrenula im je leđa. Kako pokazuju nedavna istraživanja, građani u zemljama našeg regiona sve manje veruju medijima, a najmanje – javnim medijskim servisima – koji bi trebalo da budu njihov primarni izvor informacija, stub demokratskog poretka i promoter obrazovnih procesa i kritičkog odnosa spram vlasti.

Dve vrste javnosti

Javni medijski servisi, prema brojnim autorima predstavljaju poseban model medijske organizacije, koji je nezavistan u svom delovanju sa visokim stepenom upravljačke i programske autonomije, javno finansiran, koji transparentno posluje, proizvodi kvalitetan program, od javnog značaja, koji ne mora nužno da bude i popularan i komercijalan, sa istaknutom informativnom, obrazovnom i zabavnom funkcijom i odgovornosti prema javnosti. Javni servis se, kao takav, obraća opštoj javnosti, svim građanima/građankama i podstiče opšti pristup i učešće u javnom životu.

Kao takav, javni medijski servis je stub demokratskog društva, a koncepti 'javnosti' i 'javne sfere' suštinski su važni za njegovo određivanje. Prema Sabini Mihelj, profesorici Univerziteta u Loughboroughu (Ujedinjeno Kraljevstvo), dve su vrste javnosti (engl. publicness) koje definišu koncept javnog medijskog servisa.

Jedna je javnost shvaćena kao vidljivost koja podrazumeva javni medijski servis kao javni prostor za diskusiju, eksponiranje određenih javnih ideja i problema koji se tiču svih građana/građanki. Ona se odnosi i na kontrolnu funkciju koju javni servis ima u društvu. Druga se javnost odnosi na deljenje misije koju javni servisi imaju u oblasti informisanja, obrazovanja i zabave. Prema Mihelj, u vreme socijalizma imali smo 'deljenje bez vidljivosti', na početku demokratskog procesa 'vidjivost bez deljenja', dok današnja situacija – u kojoj su javni servisi sve više politizovani, nemamo ni 'vidljivost, ni deljenje'.

U nameri da javne televizije vrati na put vidljivosti i deljenja, Evropska unija emitera (European Broadcasting Media – EBU) prepoznala je koncept 'povratka društvu' kao ključan za procenu doprinosa svojih članica – javnih medijskih emitera – demokratskim procesima u zemljama u kojima deluju. Ovaj koncept nalazi se u srži strateškog dokumenta – 'EBU vizija 2020'.

No iskustva zemalja Jugoistočne Evrope pokazuje sasvim drugačiju praksu, u kojoj nema ni deljenja, ni vidljivosti, niti povratka – društvu i građanima/građankama.

Građani ne veruju javnim servisima

Većina građana zemalja Jugoistočne Evrope, njih čak 68 posto, smatra da su javni medijski servisi važni za demokratiju naspram 19,7 posto koji smatraju suprotno, pokazuju rezultati velike ankete koje je tokom 2019. godine sproveo medijski program Konrad-Adenauer Fondacije. Istraživanje je sprovedeno u 10 zemalja regiona – Albaniji, Bosni i Hercegovini, Bugarskoj, Hrvatskoj, Kosovu, Moldaviji, Crnoj Gori, Makedoniji, Rumuniji i Srbiji – na uzorku od 10.383 ispitanika.

Postoje i značajne razlike u odgovorima koje su davali građani u Hrvatskoj, Bugarskoj, Rumuniji, Moldaviji i Bosni-Hercegovini, gde se značaj i doprinos javnog servisa isticao u nešto većem obimu, što se može pripisati i političkoj situaciji. Posebno u Hrvatskoj gde se javna medijska televizija (Hrvarska-radio televizija) postepeno politizovala nakon ulaska države u EU.

Sa druge strane, gotovo dvotrećinska većina (64 posto) smatra da javni medijski servisi nisu slobodni od političkog uticaja. Ovaj procenat je znatno viši u Bosni i Hercegovini (88 posto), Hrvatskoj (83 posto) i Crnoj Gori (71 posto).

Kada je u pitanju poverenje u medije, u opštoj situaciji nepoverenja spram medija, stepen poverenja u javne televizije je nešto veći (34 posto) u odnosu na komercijalne (32,4 posto), ali je nepoverenje u ove medije također veće (14,5 posto naspram 12,8 posto). Kod javnog radija, situacija je orbnuta i po – javni medijski servis – znatno gora.

Izvor: KAS, A Pillar of Democracy on Shaky Ground (2019), strana 22

Konačno, i pored niske stope poverenja, građani/građanke ovih zemalja i dalje redovno prate programe javnih medijskih servisa. Čak 51 posto to radi dnevno, 22,5 posto nedeljno, 14,3 posto nekoliko puta mesečno, a samo 12,6 posto građana reklo je da to nikada ne radi.

Javnite mediumi vo Jugoistocna Evropa namesto kon graganite tie se svrteni kon vlastite i kon samite sebesi t1Izvor: digitaltveurope.com

Ne postoji interakcija sa publikom

Iako su programi javnih medijskih servisa u većini zemalja Jugoistočne Evrope i dalje vrlo popularni i praćeni, stepen poverenja u njihove sadržaje je nizak. Delimično, jer javni servisi ne komuniciraju redovno sa građanima/građankama, i ne prilagođavaju se novim trendovima. Praksa razvijenih evropskih država pokazuje da se javni servisi sve više prilagođavaju načinu na koje funkcioniše publika, posebno mlađa. Tako BBC uvodi formate (60 sekundi) koji su informativni ali dovoljno kratki da publici drže pažnju, dok flamanski javni servis (Belgija) organizuje 'dane otvorenih vrata', kako bi građanima omogućio ne samo da ih posete već i da sami učestvuju u proizvodnji programa.

Nalazi istraživanja o iskustvima transformacije nekadašnjih državnih emitera u javne medijske servise, pokazuju da su u pitanju mediji sa vrlo popularnim programima, kojima se – malo veruje, i koji nemaju razvijene strategije jasne i dvosmerne interakcije sa svojom primarnom publikom – građanima i građankama zemljama u kojima deluju. Istraživanje je sprovedeno u okviru regionalnog istraživačkog projekta Perspektive i razvoj javnih medijskih servisa na Zapadnom Balkanu», koji su provodili Analitika iz Sarajeva i Univerzitet u Friburgu, Švajcarska.

Jedan od razloga za nedodostatak interakcije sa publikom nije samo u politizaciji načina funkcionisanja i izveštavanja, već i u nasleđenoj strukturi samih javnih servisa. Tradicionalne strukture koje su javni servisi nasledili iz prethodnog režima, kada su to bile državne televizije, nisu sadržale efektivne mehanizme za interakciju sa publikom. Od 10 javnih emitera na prostoru Zapadnog Balkana, svega tri imaju neku vrstu mehanizma unutar svojih struktura čiji je zadatak da komuniciraju sa publikom. Tu je najaktivniji HRT, koji ima instituciju Povjerenika za korisnike usluga, dok javni servis u Albaniji ima Savet za gledaoce i slušaoce, a u Makedoniji zadatak da štiti interese publike u smislu programske ponude ima Programski savet.

Vrhunske produkcije koje su 'pobegle' – konkurenciji!

Nezavisna i visokokvalitetna produkcija još jedno su polje na kojem medijski javni servisi gube bitku sa svojom komercijalnom konkurencijom, pre svega sa OTT (over-the-top) platformama poput Netflixa, HBO, ili EON-a (čiji je vlasnik kablovski i IPTV provajder SBB).

U protekle dve godine imali smo nekoliko vrlo ozbiljnih produkcijskih projekata, poput serije 'Novine' (The Paper), čiju je prvu sezonu ko-produkcijski potpisivao HRT iz Hrvatske, ili 'Jutro će promeniti sve' (Morning changes everything) i 'Senke nad Balkanom', gde se u ulozi ko-producenta i producenta javlja RTS.

'Novine' su tranzicijska priča o jednom gradu, ljudima i jednom nezavisnom mediju, koji spletom političkih i finansijskih malverzacija postaje političkim plenom i instumentom u rukama moćnika. Sjajno napisana priča (novinar Ivica Đikić), odlična režija (Dalibor Matanić), i odličan odjek u javnosti ne ostaju nezapaženi, pa nakon prve sezone serija prelazi u ruke Netflixa koji producira naredne dve sezone.

Slična je priča i sa serijom ‘Senke nad Balkanom’, koju autorski potpisuje Dragan Bjelogrlić, a čija prva sezona (ko-produkcija sa RTS-om) samo otvara vrata za nove ko-produkcijske poduhvate. A sezona 2, koja se trenutno gleda u Srbiji i regionu, urađena je sa NovaS televizijom i ponuđena putem EON aplikacije. U prvih 10 dana, preko 20,000 ljudi aktiviralo je opciju gledanja svih deset epizoda u kontinuitetu.

Na javnim servisima, prema dostupnim podacima o gledanosti još uvek su najgledaniji sportski prenosi (ukoliko javni medijski servisi i dalje imaju televizijska prava na prenos), centralne informativne emisije, te emisije koje imaju elemente reality showa, poput '48 sati svadba' koja se svojevremeni emitovala na RTS-u u Srbiji, i imala je veliku popularnost.

Zaključak i budućnost?

Građani u zemljama našeg regiona sve manje veruju medijima, a najmanje – javnim medijskim servisima – koji bi trebalo da budu njihov primarni izvor informacija, stub demokratskog poretka i promoter obrazovnih procesa i kritičkog odnosa spram vlasti.

U praksi gledamo sve suprotno tome, a zadatak javnih medijskih servisa preuzimaju istraživački portali, delimično društvene mreže, aktivistički portali, misijski mediji, kombinovano. Recimo u Srbiji, kvalitetni istraživački tekstovi koji se bave temama od važnosti za javnost rezultat su novinarskih napora KRIK-a, Centra za istraživačko novinarstvo Srbije (CINS), kao i Balkanske mreže za istraživačko novinarstvo (BIRN Srbija). Slična je situacija i u drugim zemljama regiona.

Oni ne samo da izveštavaju o temama koje su važne za građane/građanke, već sa njima imaju regularnu i otvorenu komunikaciju koja je dovela do uzajamnog poverenja i podrške.

Da bi se 'spustili na zemlju', javni medijski servisi trebaju da se prilagode novom načinu medijskog funkcionisanja u 'umreženom društvu', koje ne trpi hijerarhiju, da se oslobode političkih stega i pritisaka, i pre svega pristupa koji Ytreber naziva 'patronizirajućim elitizmom' i koji karakteriše neizbalansiran odnos javnih servisa i njihove publike. Ostaje otvorenim pitanje kako javne medijske servise vratiti građanima, njihovo poslovanje učiniti odgovornijim i transparentnijim, a program kvalitetnijim i pristupačnijim za nove publike u situaciji napete političke atmosfere, polarizacije društava, ekonomske nestabilnost, ali i novih tehnoloških izazova u kojima ih komercijalna konkurencija daleko prestiže.

Izvor: respublica.edu.mk

Piše: Davor Marko