Ipak, ovakva objašnjena propuštaju širu sliku. Ako pogledamo malo dalje kroz istoriju, iza Hladnog rata, kako bismo obuhvatili čitav savremeni period- od američkih i francuskih revolucija pa sve do danas- možemo da vidimo ponavljujuće obrasce ratova i sukoba. Ovi obrasci se odnose na formiranje i razvoj nezavisnih nacionalnih država.

Do 18. vijeka su većim dijelom svijeta dominirale imperije, kraljevske dinastije, plemenske konfederacije i gradovi-države. Ovo se mijenja kada su nacionalisti uveli pojam po kojem svaki “narod” zaslužuje svoju vladu.  Slovacima bi trebalo da upravljaju Slovaci, a ne Dom Habzburga, Amerikancima Amerikanci, a ne britanska kruna. Tokom posljenja dva vijeka je postajao talas formiranja nacionalnih država, pa je ovaj princip političkog legitimiteta transformisao svijet.

U većini slučajeva, dvije različite faze konflikta su pratile ovaj prelaz: prva, nasilje koje je u vezi sa nastankom nacionalnih država, i druga, česte krvave borbe preko kojih etničke i nacionalne grupe zadržavaju vlast u novonastalim državama i na osnovu kojih se formiraju konačne granice države.

KRVAVE GRANICE

Približno trećina današnjih zemalja se borilo nasilnim putem za nezavisnost koja je ujedinila, možda samo privremeno, različito stanovništvo kolonijalnih i carskih provincija protiv svojih vladara. Međutim, mnogo nacionlnih država je pretrpjelo još  gore nasilje nakon dobijanja nezavisnosti, jer je like-over-like princip stvorio dalji sukobi između samih pobjednika.

Imperijalne vlade su često regrutovale pripadnike pojedinih manjina u kolonijalnu vojsku i birokratiju. U ostalm bivšim kolonijama, asimilirane i obrazovane elite kontrolisale su nastajanje birokratije i bezbijednosnih službi u postimperijalnim državama, dok su druge grupe raskidale sa like-over-like principom. Što je još važnije, mnogim novim vladama nedostaju politička moć i sredstva da bi doprli do čitavog stanovništva i prevazišli nejednakosti kolonijalnog doba. Ovo je stvaranje naroda učinilo težim, a stvaranje etničkih patronata češćim. Veliki broj stanovništva je tako ostao politički marginalizovan.

Kojeg god porijekla, etnopolitička nejednakost se počela shvatati kao skandal onda kada je nacionalizam prihvaćen kao vodeći princip legitimiteta. Ovo je olakšalo opozicionim liderima mobilizaciju sljedbenika i organizovanje oružane pobune protiv režima. Podaci iz svake države u svijetu od 1945. godine pokazuju čvrstu korelaciju između takvih nejednakosti i sukoba: porast političke ekskluzije stanovništva za 30% povećava šanse građanskog rata za 25%. Skoro 40% nezavisnih zemalja doživjele su bar jednu etnopolitičku pobunu od Drugog svjetskog rata. Važno je napomenuti da ove države nisu više etnički raznolike nego one države koje su u miru. Dakle, konflikte ne stimuliše različitost kao takva, nego politička nejednakost. 

Naravno, i ostali faktori igraju bitnu ulogu, uključujući represivne kapacitete države: na kraju krajeva, teže je organizovati gerilsku vojsku u sjevernoj Kini nego u Somaliji. Građanski ratovi se češće dešavaju u siromašnijim državama gdje je ekonomski važno imati veze sa vladom. Konačno, nemaju sve političke marginalizovane etničke grupe isto obrazovano rukovodstvo koje je sposobno da formira politički pokret ili da pokrene pobunu.

Nove nacionalne države su češće išle u rate nego što su to radile ranije uspostavljene imperije ili dinastije. Carstva su crtala granice sa malo obzira na nacionalnost. S druge strane, nacionalne države vode brigu o granicama jer one mogu podijeliti jednu nacionalnu grupu između više država. Ovo stvara rizik da su oni, koji završe na pogrešnoj strani granice, tretirani kao građani drugog reda u susjednoj državi u kojoj dominira druga etnička grupa- drugi način na koji like-over-like princip može biti narušen. Konflikt između susjednih nacionalnih država često izbija na teritorijama na kojima se preklapaju etničke grupe ili na granici koja dijeli jednu etničku grupu.  Ranih 90-tih, srpska manjina se opirala da se integriše u novonastalu državu Hrvatsku. Vlada Srbije, očekujući da će im sunarodnici u Hrvatskoj biti maltretirani, intervenisala je u njihove ime. Rat između dvije države slijedi, zaključno sa protjerivanjem Srba preko granice.

Domaća borba oko toga ko posjeduje novu državu, najzad dolazi do kraja-u prosjeku nakon 60 godina.  Često dolazi nasilno, putem protjerivanja, razmjene stanovništva ili prinudne asimilacije što za rezultat ima homogenost države. U drugim sličajevima, jake centralne vlade i dobro uspostavljene organizacije civilnog društva su učinila etničku pripadnost nebitnom za formiranje političkih saveza (Švajcarska) ili ohrabruju dobrovoljnu asimilaciju u jezgro grupe (Francuska, Bocvana). U nekim slučajevima aranžman podjele vlasti između predstavika etničkih grupa pomaže da se izbjegne rat u budućnosti (Kanada).

IZVJEŠTAJ MANJINE

Ukratko, širenje kroz like-over-like princip i formiranje nacionalnih država su pokretačke snage koje stoje iza građanskih i međudržavnih ratova- činjenica koja nažaost izostaje na popularnim debatama o nasilnim konfliktima današnjice.

Uzmimo za primjer Siriju, čija je istorija sukoba bliska uzorku. Arapski ustanak protiv otomanske vladavine u Prvom svjetskom ratu nije doveo do nezavisnosti države već do drugog kola kolonijalne dominacije Francuske. Poslije niza neuspjelih antikolonijalnih pobuna tokom sredine 20-tih godina, Sirija je konačno stekla nezavisnot na kraju Drugog svjetskog rata. Veći dio političkog previranja u postkolonijanom periodu odnosi se na raspodjelu političke moći između etničkih elita. Nakon niza udara, klan Al-Asad i njegovi Alaviti su postali novi vlasnici države.

Sirija je tako postala klasični primjer etnokratije, gdje etnička manjina dominira čitavim državnim sistemom. Kao posljedica udaljavanja od principa like-over-like, vladi je potpuno uskraćena i podrška i politički legitimitet. Režim je to kompenzovao primjenjujući panarapsku retoriku, usvojivši anti-izraelsku politiku, gradeći masivni bezbjednosni aparat koji je penetrirao u sve pore društva i brutalno suzbijajući bilo koji oblik protesta ili pobuna, kao npr. ustanak sunita 1982. Sada se građanski rat u Siriji vodi po religijskim odnosno sektarskim rascjepima, isto kao što je bio slučaj sa Irakom nakon invazije SAD-a. Iako se konačan kraj još ne može predvidjeti, sa sigurnošću se može reći da se dugotrajni mir neće uspostaviti dok se etnokratski Asadov režim ne opredjeli za model podjele moći/vlasti, što bi prouzrokovalo integraciju sunitske većine. U međuvremenu, Kurdi bi nekada mogli završiti i u sopstvenoj državi.

Sudan je pratio sličan šablon. Višedecenijski građanski rat konačno je (2011.) rezultirao secesijom Južnog Sudana, gdje su porijeklom afrički ne-muslimani  sačinili većinu i otcijepili se od sjevernog dijela zemlje koji je bio pod političkom dominacijom arapskih muslimana od samog uspostavljanja države. Tenzije između dvije države nastavljene i idu tačno duž linije razgraničenja. Trenutno su deseci hiljada ne-muslimana podjelom zemlje ostavljeni izvan granica Južnog Sudana, tj. u njegovom sjevernom dijelu, gdje su politički marginalizovani. U regionu Južnog Kordofana i Plavog Nila, koje se nalaze na sjevernoj strani razgraničenja, bivši borci za nezavisnost juga nastavili su da napadaju sjeverne trupe, uz podršku novoformirane vlade i armije Južnog Sudana. Vojni sukobi između dvije države za neke analitičare predstavljaju dokaz da će se i u budućnosti dešavati eskalacije nasilja. 

Na jugu je takođe dolazilo do konflikata zbog etnopolitičkih razlika. Ubrzo nakon proglašenja nezavisnosti, pojavila su se nova nezadovoljstva zbog dominacije bivšeg Dinka borca, koji je osnovao i usmjeravao pokret za nezavisnost. Oružani sukobi izbili su između vladinih sila i raznih pobunjeničkih frakcija koje su tvrdile da zastupaju izborne jedinice Murla. 

Šta će donijeti budućnost  za dva Sudana? Budući da je u pitanju kontrola nad značajnim naftnim izvorima, teško će se konflikt riješiti prostim razgraničenjem.  Dugotrajni konflikt niskog intenziteta će vrlo vjerovatno prolongirati, pogotovo ako etnokratski režim u Kartumu preživi. Što se tiče unutrašnjeg konflikta u Južnom Sudanu, s obzirom na slab institucionalni kapacitet države, biće veoma teško završiti projekat izgradnje države i idepolitizovati i ntegrisati razne etničke grupe i plemena. Očekivati je nove borbe oko vlasti, nestabilne koalicije i povremeno izbijanje sukoba.

Kosovo se takođe uklapa u šablon. Postalo je suverena država poslije decenijskog konfrontiranja sa centralnom vlašću u Srbiji. Rat za nezavisnošću 1990-ih doveo je i do NATO intervencije. 2008. Kosovo je proglasilo nezavisnost. Tenzije između albanske većine koja je jahala na krilima nezavisnosti i srpske manjine i dalje su visoke. Bez NATO protekcije, srpske enklave bi odavno bile etnički očišćene. A da Srbija nije bila pod prijetnjom NATO bombardovanja, vjerovatno bi vojno intervenisala kako bi zaštitila braću duž granice, što bi dovelo do rata. Rane intervencija može pomoći da se spriječi eskalacija sukoba kakva se desila u Bosni. Sa druge strane, bosanska epizoda ilustruje da forsiranje elita različitih etniciteta da dijele moć/vlast u državi koju u stvari i ne žele, nije održivo rješenje. 

Istorijski šabloni ipak nisu bez izuzetaka, niti objašnjavaju sve ratove u svijetu. Neke etnički heterogene države, uključujući Crnu Goru, iznikle su bez nasilja, a ni kasnije nisu ratovale. Jedan od najnekontrolisanijih sukoba desio se u Kolumbiji, a nema nikakve veze sa nacionalizmom ili etnicitetom. Ipak, neuporedivo više sukoba dosljedno prate ovaj šablon: kurdska borba u Turskoj, turbulentni mirovni procesi u Sjevernoj Irskoj,  Darfur drama, religijsko nasilje koje još uvijek progoni Iračane, tibetanski otpor kineskoj vlasti  itd. Komplikovaniji su slučajevi kada je etnopolitička ekskluzija vodila do gerilskih pokreta koji nisu obojeni etnicitetom, kao što je slučaj sa marksističkim borcima u Gvatemali, ili maoističkim pokretiom u Peruu, Nepalu i dijelovima Indije. 

Ove ukalupovane staze nasilja zahtjevaju politička rješenja koja u teoriji zvuče jednostavno, ali se pokazuju izuzrtno komplikovanim kada se provode u praksi. Građenja inkluzivnijih struktura moći, ne nužno kroz predstavničku demokratiju, predstavlja najodrživiju strategiju putem kojih će novije države prevenirati oružane sukobe. Makedonija se često prikazuje kao uspješan primjer kako institucionalni inženjering, pod intenzivnim međunarodnim pritiskom, može dovesti do relativno stabilnih ugovora o podjeli moći/vlasti. Još jedan primjer uspješnih strategija je Tanzanija, gdje dominantni nacionalni lideri grade infrastrukturu moći koja premošćava etničke podjele. Bocvana i Burkina Faso takođe predstavljaju primjer uspješne etničke inkluzije, zahvaljujući jakoj mreći sindikata rada koja je obezbijedila platformu za etničko-političku saradnju.  U isto vrijeme, intervencija SAD-a u Avganistanu je pokazala koliko je teško provoditi političku integraciju kroz okupaciju. Uspostavljanje države izvana ne samo da je teško, nego je i strukturalno nemoguće. Put do mira, kroz inkluzivnu državu koja ne krši like-over-like princip, počinje od kuće. 

Izvor: Foreign affairs

Preveli i prilagodili: Ivana Perišić i Stefan Blagić