U petak popodne se desila neobična scena na aerodrumu Hoze Marti u Havani: papa Franjo i patrijarh Kiril, istaknuti poglavari Katoličke i Ruske pravoslavne crkve, zagrlili su se i izljubili, održali su sastanak koji je trajao 2 sata prije nego što su počeli raspravljati o  zajedničkoj izjavi koji se bavi budućnošću hrišćanstva u Evropi, o neprilikama hrišćana na Bliskom istoku i o razdoru dvije crkve u Ukrajini. 

Zašto baš Kuba? Djelimično zbog toga što je ovo karipsko ostrvo neutralno tlo za obje crkve, zbog svojih jakih katoličkih veza i zbog veza sa Moskvom tokom ere Sovjeta.  Ova država, koja je nedavno obnovila odnose sa Sjedinjenim Američkim Državama, služi i kao primjer sve veće uloge pape Franje u diplomatskim pregovorima (papa Franjo je odigrao krucijalnu ulogu u zbližavanju Kube i Sjedinjenih Američkih Država, tako što je razgovarao u tajnosti sa obje države u Vatikanu). Zbog toga je ovo odgovarajuće mjesto za još jedno zbližavanje, ono koje je u tolikoj vezi sa geopolitikom koliko i sa vjerskim doktrinama, i sa dva posebna mjesta - Bliskim istokom i Ukrajinom.

Na vrhu liste se nalazi zabrinutost i Moskve i Rima oko neprilika koje su zadesile hrišćane u Iraku i Siriji. Kada je sastanak pape Franje i patrijarha Kirila najavljen, mitropolit Ilarion, šef spoljne politike Ruske pravoslavne crkve, izjavio je: “Situacija na Bliskom istoku i u Sjevernoj i Centralnoj Africi, ali i u drugim regionima gdje se vrši genocid nad hrišćanima, traži neposrednu akciju i bližu saradnju katolika i pravoslavaca ”.

Da li se hrišćani u regionu suočavaju sa genocidom je pitanje koje je sporno u političkim krugovima od Bagdada do Vašingtona, ali  pravoslavna i katolička crkva se slažu u ovom pogledu. Prema Open Doors USA, hrišćanskoj advokatskoj organizaciji, 7100 hrišćana je ubijeno 2015. godine iz  “vjerskih razloga”, na Bliskom istoku i u Sjevernoj Africi. To je 3000 ljudi više nego prethodne godine. 

Međutim, Moskva i Rim se ne gledaju oči u oči kada je u pitanju politika u regionu. Ruska pravoslavna crkva podržava rusku vojnu kampanju u Siriji. “Borba protiv terorizma je sveta bitka, a naša država se vjerovatno sada najviše od svih bori protiv njega”, izjavio je Vsevolod Čaplin, bivši portparol crkve.  Vatikan zauzima drugačije gledište. Papa Franjo poziva na mirna rješenja konflikta u Iraku i Siriji. “Međunarodne organizacije, izgleda, nisu sposobne  da pronađu adekvatna rješenja, dok trgovci oružjem nastavljaju da ostvaruju svoje interese”, izjavio je papa. 

Iako nije sasvim jasno kako bi obnovljene veze između crkava dovele do poboljšanja svakodnevice sirijskih hrišćana, katolička crkva je izrazila interesovanje za veću saradnju. Ali postoji i opasnost tih bližih veza. Na sastanku sa pravoslavnom crkvom gdje se otvoreno podržavala ruska strategija u Siriji, Vatikan je slučajno signalizirao svoje odobrenje, Frenk Sinsin, direktor Centra za istraživanje ukrajinske istorije na Univerzitetu Alberta za Forin polisi je izjavio: “Poštujem činjenicu da je papa zabrinut oko Bliskog istoka, ali ostatak njegovih poteza je veoma loš”. Sinsin je izjavio: “On definitivno daje kredibilitet Putinovim akcijama u Siriji.”

Osim toga, fokus o stanju hrišćanstva na Bliskom istoku je javna pobjeda Ruske pravoslavne crkve, koja pokušava da učvrsti svoju poziciju u Rusiji predstavljajući sebe kao glavnog branioca progonjenih hrišćana širom svijeta. “Ovaj sastanak im omogućava da odigraju veliku javnu ulogu, ali i da zasluge pripadnu  Rusiji”, izjavio je Džon Bardžes, profesor teologije na Univerzitetu u Pitsburgu.

Ako je ovaj dijalog imao za cilj da pokrene nove nivoe saradnje na Bliskom istoku, takođe je usmjeren i na minimiziranje efekata dugotrajnih tenzija  između dvije crkve u Ukrajini, u oblasti gdje se političke i vjerske razlike preklapaju. 

Ruska pravoslavna crkva vidi Ukrajinu kao veoma važnu pravoslavnu bazu-ova država je dom skoro polovine manastira i parohija Ruske pravoslavne crkve, a i krucijalno bojno polje za širenje uticaja Moskve van Rusije.

Ali odnosi su se zakomplikovali zbog neprekidnog rata u Ukrajinii, Kirilova bliskost sa Kremljom je oštetila položaj Ruske pravoslavne crkve u zemlji i ostavila patrijarha da hoda između podrške Putinovoj spoljnoj politici i neiskazivanja osjetljivosti prema vladi Ukrajine i zabrinutosti javnosti. U periodu nakon Majdan revolucije, veliki broj Ukrajinaca, koji su poštovali Rusku pravoslavnu crkvu, okrenuo se Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi Kijevske patrijaršije, koja nije pod patronatom Ruske pravoslavne crkve (niti pod Vatikanom, nazavisna je). Ova crkva je podržala proteste kojim je oboren bivši ukrajinski predsjednik Viktor Janukovič, februara 2014. godine (i stoga ne treba da se miješa sa Ukrajinskom pravoslavnom crkvom koja se ugleda na Moskvu).

Protivno ovom kontekstu je teza da se razmimoilaženja vatikanske i ruske pravoslavne crkve ogleda u pet miliona ukrajinskih grko-katolika, te da se ovo sporenje podiglo na viši nivo. Ukrajinska grko-katolička crkva je osnovana 1596. kada se grupa pravoslavnih vjernika  okrenula Rimu. (Njeni članovi su do danas zadržali neke pravoslavne obrede kao npr. da se krste sa desna na lijevo ili da od sveštenika uzimaju pričešće direktno u usta, ali su lojalni Vatikanu.) Pravoslavna crkva je optužila katoličku da krade njene vjernike, te kako su i materijalna dobra promijenila vlasnika, pojavili su se animoziteti. 

Uprkos malobrojnosti, grko-katolička crkva je igrala veoma bitnu ulogu u politici: Tokom Sovjetskog saveza, crkva je podržavala disidente, a kasnije je postala i simbol ukrajinskog nacionalizma i nezavisnosti 1991. Tokom protesta protiv Janukoviča 2013. i 2014., grko-katolička crkva je podržavala učesnike protesta. Ali, nekad ju je političko stajalište stavljalo nasuprot rimskim političkim prioritetima. 

Grko-katolici u Ukrajini su se nadali većoj vatikanskoj podršci nakon „Maidan“ protesta, rekao je Bardžes. „Sada postoji strah da se Vatikan sve više naginje Moskvi.“

Iako ne postoji nikakva šansa da će nedavno održani sastanak rezultirati rješavanjem nesuglasica oko grko-katolika, i iako je to predsjednik odjeljenja za spoljne poslove Ruske pravoslavne crkve na prošlosedmičnoj konferenciji nazvao „nikad zacijeljenom ranom koja sprječava potpunu normalizaciju odnosa između dvije crkve“, ovo može predstavljati  temelj budućeg dijaloga o statusu crkvenih posjeda.  

Kiril se nada da će sastanak sa Fransisom potvrditi uticaj Ruske pravoslavne crkve na pripadnike hrišćanske pravoslavne vjeroispovjesti, a sve to uoči Panpravoslavnog savjeta, prvog sastanka ogranaka pravoslavnih crkava u poslednjih hiljadu godina. Konstantinopoljski patrijarh je „prvi među jednakima“ u pravoslavnoj crkvi, ali dvije trećine pravoslavnih hrišćana su Rusi.

Pored ukrajinskog slučaja, razlike između katolilčke i pravoslavne hrišćanske crkve su uglavnom kulturne i teološke prirode. Ali razlozi sastanka održanog u petak su uglavnom politički. Hiljadu godina nakon raskola, papa i patrijarh su zadržali ulogu političkih lidera na svjetskoj pozornici.  

Preveli i prilagodili: Stefan Blagić 
                                    Ivana Perišić