To shvatanje je navelo neke političare poput britanskog premijera Dejvida Kameruna i njemačke kancelarke Angele Merkel da javno osude multikulturalizam i progovore o njegovim opasnostima. To je podstaklo uspjeh desničarskih stranaka i populističkih političara širom Evrope, od stranke Slobode u Holandiji do Nacionalnog fronta u Francuskoj. U najekstremnijim slučajevima, inspirisali su bestidne, nasilne radnje poput razjarenog ubice Andersa Brejvika na norveškom ostrvu Utoja jula 2011. godine. 

Kako je došlo do ovakve transformacije? Prema kritičarima multikulturalizma, Evropa je dozvolila ulazak imigranata bez zahtijeva za njihovom integracijom - nesklad kojim je došlo do pada socijalne kohezije, narušavanja nacionalnih identiteta i smanjenja povjerenja javnosti. Zagovornici multikulturalizma, sa druge strane, smatraju da problem nije u prevelikoj različitosti već u prevelikom rasizmu. 

Ali istina o multikulturalizmu je daleko složenije nego što bi i jedna strana priznala, a debate oko njega su prenesene u sofistiku. Multikulturalizam je postao izgovor za druge socijalne i političke probleme: imigracije, identitet, politička razočaranja, odumiranje radničke klase. Različite države su pratile različite puteve. Velika Britanija je nastojala da da različitim etničkim zajednicama jednako učešće u političkom sistemu. Njemačka je ohrabrila imigrante da nastave sa odvojenim životom umjesto da im daju državljanstva. A Francuska je odbacila multikulturalnu politiku u korist asimilativne. Rezultati su takođe varirali: u Velikoj Britaniji se desilo opštinsko nasilje, u Njemačkoj se turska zajednica još više udaljila od ostatka društva, a u Francuskoj su odnosi između vlasti i sjevernoafričkih zajednica postoli još zategnutiji. Sveobuhvatne posljednice su bile svuda iste: fregmentirano društvo, otuđenje manjina i ogorčenje građana.

Kao političko sredstvo, multikulturalizam funkcioniše ne samo kao odgovor na različitosti već i kao sredstvo za njeno ograničavanje. Uvid u sve to otkriva jedan paradoks. Multikulturalna politika prihvata društvo kao podijeljeno, ipak implicitno se pretpostavlja da takva različitost završava na ivicama manjinskih zajednica. Traže da institucionalizuju raznolikost tako što će ljude stavljati u određene etničke i kulturalne sredine, na primjer homogena muslimanska zajednica, i na osnovu toga definisati njihova prava i potrebe. Drugim riječima, takva politika je pomogla stvaranju same podjele koju oni i nastoje da riješe.

Mit o različitosti

Kako bismo razmrsili niti multikulturalizma potrebno je da shvatimo njegov koncept. Termin “multikulturalno” je nastao kako bi definisao i društvo koje je podijeljeno, najčešće zbog imigracija, ali i politiku čije je sprovođenje neophodno kako bi se taj problem riješio u društvu. U sebi sadrži i opis društva i recept za suočavanje sa njim. Suprotstavljanje ta dva viđenja problema i pretpostavljanje njihovih rješenja je još vise podstaklo debatu. Smanjivanje tenzija zahtijeva pažljivu procjenu i jedne i druge strane.

I zagovornici i kritičari multikulturalizma prihvataju premisu da su masovne imigracije još više podijelile evropsko društvo.U određenoj mjeri, ovo i izgleda kao tačno.Njemačka je danas, poslije Sjedinjenih Država, najpopularnija destinacija imigranata. 2013. godine. više od 10 miliona ljudi, ili 12% populacije, rođeno je van svoje matične države. U Austriji je ta cifra iznosila 16%, u Švedskoj 15%, a u Francuskoj i Velikoj Britaniji oko 12%. Istorijski posmatrano, ovakva tvrdnja da su ove države raznolikije nego ikada i nije tačna koliko se to čini. Društvo u 19.vijeku u Evropi sa naše tačke gledišta izgleda homogeno, ali ne I iz gledišta ljudi koji su u to vrijeme živjeli.

Razmotrimo Francusku. U godinama Francuske revolucije samo je polovina populacije pričala francuski jezik, a samo 12% ga je govorilo ispravno. Kao što je istoričar Eugen Weber pokazao, modernizacija i ujedinjenje Francuske nakon revolucije su zahtijevale traumatičan i dugotrajan proces kulturne, obrazovne, političke i ekonomske samo-kolonizacije. Ti napori su kreirali modernu Franucku i tada je stvorena misao Francuske (evropske) superiornosti nad ne-evropskim kulturama. Ali takođe je i ojačan osjećaj postojanja socijalne i kulturne različitosti. Philippe Buchez se 1857. Pitao kako se desilo da “u populaciji kao što je naša, rase mogu formirati ne samo jednu već nekoliko rasa koje su toliko jadne i inferiorne da se mogu svrstati ispod najinferiornijih rasa. Njihova inferiornost se ponekad ne može izliječiti”. “Rase”koje su mu stvarale toliku nelagodu nisu bili imigranti iz Afrike ili Azije već ruralni seljaci iz Francuske.

U Viktorijansko doba mnogi Britanci su gledali na radničku klasu i na seljake kao na niže. Članak o životu radničke klase u istočnolondonskom Betnal Grinu, koji se pojavio 1864.godine u izdanju The Saturday Review, veoma čitanom liberalnom magazinu tog vijeka, prikazivao je tipičan stav srednje klase.” Siromašni Betnal Grini” kako priča opisuje “su rasa o kojoj ne znamo ništa, čiji su životi potpuno drugačiji od naših života, osobe sa kojima nemamo nikakvih dodirnih tačaka”. Mnogo toga je važilo, kako je članak i objavio, i za “veliku masu siromašnih poljoprivrednika”. Iako je odnos između robova I gospodara izgledao mnogo više upadljiv od razlika između siromašnih i bogatih oni su ponudili “veoma fer paralelu”. Zaista, razlike su bile toliko duboke da su udruženja ili druženja bili onemogućeni.

Betnal Grin danas predstavlja srce bangladeške zajednice u Istočnom Londonu. Mnogi Britanci ih vide kao nove siromahe Grina koji su kulturalno i rasno drugačiji od njih. Ipak samo oni na političkim marginama bi uporedili razliku između bijelih Britanaca i njihovih komšija iz Bangledaša sa razlikama koje su postojala između robova i gospodara. Socijalne i kulturne razlike između viktorijanske gospode ili vlasnika fabrike, sa jedne strane, i farmera ili mehaničara, sa druge strane, u realnosti su bile mnogo veće nego razlike između bijelih stanovnika i ljudi porijeklom iz Bangladeša. Koliko god da oni jedni na druge gledaju drugačije, 16-godišnjak porijeklom iz Bangladeša koji živi u Betnal Grinu i bijeli 16-godišnjak vjerovatno nose istu odjeću, slušaju istu muziku i navijaju za isti fudbalski klub. Šoping centri, sportski tereni i internet ih objedinjuju, stvaraju niz iskustava i kulturalne razmjene kao nikada do sada.

Slične istorijske amnezije bacaju veo i na diskusije oko imigracija. Mnogi kritičari multikulturalizma sugerišu da je današnja imigracija u Evropu najveća do sada. U svojoj knjizi Refleksija na revoluciju u Evropi, novinar Kristofer Kaldvel smatra da su se do Drugog svjetskog rata, imigranti doseljavali skoro isključivo iz kontinentalnih dijelova i zbog toga su se lako asimilovali. Prema Kaldvelu, prijeratne imigracije između evropskih nacija razlikuju se od poslijeratnih zbog toga što imigracije iz obližnjih zemalja ne potežu zabrinjavajuća pitanja poput: „Koliko dobro će se imigranti uklopiti?“, „Da li je asimilacija ono što žele?“ ili „Kome su zaista privrženi?“

Ipak, upravo ova pitanja su dočekivala evropske imigrante u prijeratnim godinama. Kako je učenjak Maks Silverman napisao, utisak da je Francuska sa lakoćom asimilovala imigrante iz drugih dijelova Evrope je „retrospektivna iluzija“. Isto važi i za Ujedinjeno Kraljevstvo. 1903., svjedoci Kraljevske komisije za pitanja imigranata izrazili  su bojazan i skepsu da će pridošlice u Kraljevstvo željeti da žive u „skladu sa njihovom tradicijom i navikama.“  Novinarski urednik DŽ. L. Silver je izrazio brigu da će se „oslabljeni, bolesni i maliciozni produkt Evrope nakalemiti na engleskom lageru“. Prvi imigracijski zakon države „Alien act“ donijet je 1905. i kreiran je u prvom redu da zaustavi protok evropskih Jevreja. Premijer Artur Balfour je izjavljivao da u tom trenutku bez takvog zakona, britanska „nacionalnost neće biti ista i neće biti ona nacionalnost koju želimo da naši potomci imaju u budućim godinama.“ Odjeci savremenih strahova su nepogrešivi. 

Trka do vrha

O tome da li je savremena Evropa pluralističnija nego Evropa u XIX vijeku može se raspravljati, ali činjenica da je Evropljani percipiraju kao raznovrsniju je neupitna.  Razlog za to su promjene u definisanju socijalnih razlika. Prije jednog i po vijeka, klasni rat je bio mnogo važniji okvir za razumijevanje društvenih interakcija. Koliko god to teško bilo sada zamisliti, u to vrijeme su mnogi shvatali rasne razlike ne kao razlike u boji kože, nego u klasnom odnosno socijalnom položaju. Većina mislilaca iz XIX vijeka je bila zabrinuta za ovaj problem, a ne za to ko im prelazi granicu. 

Tokom prethodnih nekoliko decenija, važnost klasa je degradirana, i kao politička i kao kategorija socijalnog identiteta. U isto vrijeme, kultura je postala glavni posrednik kroz koji se percipira socijalna razlika. Ovaj promjena je imala svoju refleksiju i na druge trendove. Ideološka podjela koja je bila karakteristična za politiku posljednih 200 godina je otanjila, pa je tako i stara razlika između ljevice i desnice postala manje važna. Kako su klase radnika izgubile ekonomsku i političku moć, radničke organizacije i kolektivističke ideologije su opadale. U međuvremenu, tržište se proširilo u gotovo svaki ćošak i pukotinu društvenog života. Institucije koje su tradicionalno povezivale individue, kao radnički sindikati ili crkva, su izblijedile iz javnog života. 

Kao rezultat, Evropljani su počeli drugačije da gledaju na sebe i na svoje društveno pripadanje. Počeli su da definišu društvenu solidarnost ne u političkom smislu, nego u skladu sa etnicitetom, kultorom ili religijom. Manje su zainteresovani za uspostavljanje  i kreiranje društva u kojem žele da žive, nego za zajednicu kojoj pripadaju. Ove dvije stvari su, naravno, blisko povezane i obje se moraju uzeti u obzir. Ali kako je sužen ideološki spektar i kako su ograničeni mehanizmi za promjene, politika ideologije ustupila je mjesto politici identiteta. 

Pod mojim kišobranom     

Multikulturazam je očigledno pogriješio u opisivanju savremenih evropskih društava kao izuzetno diverzifikovanih. Koji onda multikulturalni recept iskoristiti za upravljanje navodnim različitostima? Tokom prethodne tri decenije, mnoge evropske nacije su usvojile multikulturalne politike, ali su to uradile na različite načine. Poređenje dvije zemlje: Ujedinjenog Kraljevstva i Njemačke i utvrđivanje šta ove zemlje imaju zajedničko u navedenim procesima, otkriva mnogo o samom multikulturalizmu.

Jedan od najpreovlađujućih mitova u evropskim politikama je da su vlade usvojile politike multikulturalizma zato što su manjine željele isticati svoje razlike. Iako su pitanja o kulturnoj asimilaciji preokupirala političke elite, oni sami se doskoro nisu bavili imigrantima. Kada je ogroman broj  imigranata sa Kariba, Indije i Pakistana došao u UK tokom poznih 1940-ih i 1950-ih da popune upražnjena radnička mjesta, britanski zvaničnici su se bojali da bi ovi mogli potkopati kolektivni identitet. Kako je stajalo u jednom vladinom izvještaju iz 1953: „Britanci su prveženi smanjenju veličine zajednica obojenih ljudi.“

Imigranti su sa sobom donijeli tradicije iz svojih zemalja, na koje su često bili ponosni. Ali rijetko su bili preokupirani zadržavanjem svojih kulturnih raznolikosti, niti su kulturu posmatrali kao politički problem. Ono što ih je morilo nije želja da se drugačije tretiraju, nego činjenica da su drugačije tretirani. Rasizam i nejednakost, ne religija i etnicitet, sačinjavali su njihovu krucijalnu brigu. U sljedećim decenijama, nova generacija crnih i azijskih aktivista  formirali su grupe poput Azijskog mladog pokreta i organizovali štrajkove i proteste usmjerene protiv diskriminacije na poslovima, deportacija i policijske brurtalnosti. Ovi protesti su došli do užarenja serijom pobuna koje su se proširilečitavim Kraljevstvom kasnih 1970-ih i početkom 1980-ih. 

U tom trenutku, britanske vlasti su priznale da ako ne daju manjinama sistemska politička prava, tenzije će nastaviti da prijete u prvom redu stabilnosti unutar gradova. Multikulturalne politike su iznjedrene iz ovog konteksta. Rasizam je sada značio ne samo negiranje jednakih prava, nego isto tako negiranje prava da se bude drugačiji. 

Uzmimo u obzir primjer Birmingema, drugog najvećeg grada u UK. 1985. u gradu su izbili nemiri prouzrokovani nezadovoljstvom zbog siromaštva, nezaposlenosti i policijskog maltretiranja. Dvoje ljudi je poginulo, a nekoliko desetina je povrijeđeno. Nakon nemira, gradsko vijeće je pokušalo da izvrši inkluziju manjina kreirajući devet tzv. kišobran grupa – organizacija koje su trebale da se zalažu za svoje članove u pitanjima koja su se ticala gradske politike. Ovi komiteti su odlučivali o potrebama svake zajednice, kako i kome resursi trebaju biti raspoređeni i kako politička moć treba biti distribuirana. Oni su postali surogat glasovi za etnički definisane feude. 

Nastaviće se...  

Izvor: Foreign affairs

Preveli i prilagodili: Stefan Blagić
                                    Ivana Perišić