Moderni rusko-turski odnosi postavljeni su 1783. kada je ruska carska armija osvojila Krim, što je bio prvi značajni gubitak muslimanske teritorije.  Ovaj šok je predodredio Osmanlije da balansiraju protiv ekspanzije Rusije na evropske teritorije. Najznačajniji akt balansiranja sasvim sigurno je bio tokom Krimskog rata 1853-1856, u kojem su se Britanci, Francuzi i Otomanska imperija borili protiv Rusije, a ta je bitka po njih uspješno završena.

Kako god, uprkos ishodu tog rata, prisustvo ruske mornarice u Crnom moru postepeno je jačalo tokom narednih 60 godina. Ruku pod ruku s tim, išle su i kopnene pobjede nad Osmanlijama i osvajanje novih teritorija. U stvari, tokom sljedećeg vijeka, konstantno su osvajali otomansku teritoriju, kako na Kavkazu, tako i na Balkanu (trauma koja ih je proganjala u Sušonovo vrijeme, a nastavila se do danas).

Drugim riječima, sigurno da je Sušonova taktika da da dva vojna broda Osmanlijama imala smisla, jer je obezbijedila psihološku dozvolu da rade ono što su svakako i željeli da urade u Crnom moru.

Istorijski naočnjaci

Teško je prenaglasiti mjeru do koje istorija utiče na tursko strategijsko razmišljanje. Trgovinski sporazum sa Iranom se npr., može gledati kroz prizmu Zuhabskog ugovora iz 1639. koji je okončao rat između Otomanskog i Safavidskog carstva. Dalje, Turska je dugo tvrdila da iranski nuklearni program nikada neće biti prijetnja Ankari, zato što je tursko – iranska granica bila bukvalno netaknuta još od ovog ugovora.  Zajednički projekat sa Francuskom, se može posmatrati u kontekstu sultana Sulejmana I i njegove odluke da Francuskoj obezbijedi status  za Tursku najpoželjnije trgovinske države. Tokom pregovora o carinama između Turske i EU, neki poslanici turskog parlamenta su izričito tvrdili da je postignuti dogovor gori od kapitulacije.

Mnoge istoričare je ruska aneksija Krima marta 2014. podsjetila na 1783. i 1856. Krim je bio „fantomski ud“ (kako kaže britanski novinar Metju Norman) bivšeg ruskog i turskog carstva. Nakon aneksije, turski predsjednik Redžep Tajip Erdogan je naglasio da Turska  nikada neće priznati aneksiju Krima. 

Nije se samo retorika podgrijala kada su ruski borci umarširali u Ukrajinu. Turska je takođe primijetila da se povećao broj narušavanja njihovog vazdušnog prostora, kada su ruski avioni nakratko prolazili kroz tursku teritoriju preko Crnog mora.  Da stvar bude gora, Ruska crnomorska flota, koja se snabdijeva iz luka Novorasijsk, Odese i Sevastopolja, dominirala je Crnim morem, povremeno se uplićući u incidente sa turskim i NATO brodovima. Najzabrinjavajući incident desio se marta 2015. kada su ruski avioni tokom vazdušne vježbe provocirali Vikburg kruzer i Turski TCG Turgutreis fregatu, koji su bili u blizini.

Turska je na ove incidente reagovala kroz diplomatske zahtjeve i direktnu vojnu komunikaciju, a u nekim trenucima je čak i mirovala kako bi izbjegla veću krizu. Kako bi izbjegla sukob u Crnom moru nakon ruske aneksije Krima, Turska  je čak izmjestila neke od svojih crnomorskih eskadrila u Južnu Afriku i Indijski okean, što je isprovociralo bivšeg turskog mornaričkog admirala da javno protestuje zbog slabljenja prisustva turske mornarice u Crnom moru.

Tokom mjeseci koji su uslijedili, intenziviralo se i rusko prisustvo u Egejskom moru. Aktivirane su istočno – mediteranske patrole i pojačane su aktivnosti u morskoj bazi Tartus , u Siriji. Do ljeta 2015. kada je NATO avijacija intenzivirala kampanju u Siriji (i kada je sirijski predsjednik Bašar al-Asad, ruski saveznik, počeo da gubi tlo pod nogama), Moskva je vjerovala da je njen pristup Tartusu ugrožen. Zamjenik admirala Viktor Čirkov, komandant ruske mornarice u Mediteranu, upozorio je da je ova baza „ključna za Rusiju; da je funkcionisala i da će nastaviti da funkcioniše“.

I tako su nakon ljetnjih priprema ruske snage došle u Siriju sa zvaničnom misijom da daju podršku Asadovoj vojsci, gdje bi iz vazdušne baze Latakia i pomorske baze Tartus, pripremali napade na tzv. Islamsku državu. Ruski upliv u Siruju je za Tursku bio opasniji nego aneksija Krima. Tursko proširenje 1939. na račun sirijske teritorije, odnosno zaposjedanje provincije Hataj, bilo je jedino širenje teritorije ove zemlje nakon konsolidovanja granica.

Do jeseni, ruski ratni brodovi su krstarili oko Tartusa i Latakije, oko Crnog mora kao i oko ruske baze u Jermeniji i dužinom Egejskog mora. Turska je bila skoro okružena ruskim vojnim snagama – sumorno stanje koje je podstaklo novoizabranog turskog šefa osoblja Hulusi Akara na tvrdnje da je zemlja „opkoljena vatrom“.

Ova interpretacija kao da je zaživjela kada je ruski borbeni avion prilikom bombardovanja ISIS-ovih položaja u Siriji, ušao u vazdušni prostor Turske. Dva turska aviona su ga brzo ispratila nazad na sirijsku teritoriju, a Ankara je zvala ruskog ambasadora Andreja Karlova na razgovor u ministarstvo spoljnih poslova. Rusija je tvrdila da je narušavanje vazdušnog prostora navigaciona greška, ali je Karlov u svakom slučaju dobio lekciju od ministra, kao i sam Sergej Lavrov.

Bez obzira na to, sutradan se ruski MiG-29 približio turskoj teritoriji i usmjerio radar na na dva turska aviona koja su kružila u pograničnim dijelovima svoje teritorije. Nešto slično se desilo i 5-og oktobra, kada je na meti bilo čak osam turskih aviona.

Nakon toga, Turska je sazvala hitan sastanak NATO-a, poslije koga je sekretar alijanse Jens Stoltenberg opisao ruske akcije kao „namjerne“. I Bijela kuća se oglasila komentarišući ruske ispade kao „provokacije“. Državni sekretar Džon Keri  je naglasio da bi skorašnji incidenti mogli voditi do eskalacije sukoba.  Kao odgovor, ruski ministar spoljnih poslova je predložio zajedničku rusko-tursku radnu grupu, koja bi se sastojala od visokorangiranih vojnih zvaničnika, u cilju dogovora bolje koordinacije vazdušnim operacijama.

Loša sudbina

Retrospektivno, obaranje ruskog aviona od strane Turske 24. novembra ne treba da začuđuje, iako stručnjacima iz međunarodnih odnosa ostavlja prostor za razmišljanje u okolnostima nesigurnosti, percepcije i kognitivnih procesa. Ruski predsjednik Vladimir Putin i Erdogan su dugogodišnji lideri sa solidnom međusobnom saradnjom u prošlosti. Ruski i turski ministri inostranih poslova imaju dobar međusobni pristup na najvišem nivou. I vojske obje zemlje sprovodile su zajedničke vježbe. Pa, kako je do svega ovoga došlo?

Turski narativ je taj da je ruski avion neidentifikovan i da je zamijenjen greškom kao sirijski avion. 26. novembra Erdogan je čak izjavio da bi turski odgovor bio drugačiji da su znali da je u pitanju ruski avion. Ruska strana priče glasi da su dva turska aviona koja su srušila rusku letjelicu bila u zasjednoj postavi, odnosno da je incident bio planiran. Bilo kako bilo, aktuelni događaji reflektuju i dugotrajne turske žalbe, što znači da će turska vjerovatno reagovati slično sljedeći put, iako, za smanjenje tenzija, nije pametno reći to baš tako. I činjenica da je jedan ruski pilot ubijen pucnjevima na zemlji, nakon što je iskočio iz aviona čini situaciju komplikovanijom, povećavajući javni pritisak na Putina da osveti oficirovu smrt.

Ako se ne bude upravljalo sirijskim konflikom, lako bi se mogao pretvoriti u sveopšti rat između Rusije, Turske i vjerovatno NATO-a. Za Tursku, rusko vojno okruženje reflektuje rusku imperijalnu ambiciju i prisiljava Tursku da reaguje. I više nego samo turski problem, ruska povreda vazdušnog prostora je problem NATO-a (Obaveza NATO-a da zaštiti Tursku i sebe suočava se sa rastućim brojem nesreća u vazdušnom prostoru). Za Rusiju, njeno vazdušno pozicioniranje je samo reakcija na SAD-ove aktivnosti na Arktiku i Pacifiku, što Moskva doživljava kao prijetnju. 

U posljednjih nekoliko vijekova, Turska je propatila kada god bi se Rusija uzdigla. Tokom Krimskog rata, Prvog svjetskog rata, a zatim i Hladnog rata, pokušala je sebe zaštititi kroz savez sa Zapadom. Danas rusko oživljavanje ponovo prijeti. Ipak, reakcije ne moraju biti vojne. Samo kroz aktivne i intenzivne pregovore koji bi  olakšali pritisak NATO-a na Rusiju u Arktiku i Pacifiku, i komunicirajući o turskim problemima i brigama u okviru NATO-a, mogu se konsolidovati odnosi dvije zemlje i zakopati ratne sjekire prošlosti. Više nego ikada, imperativno je da dva turska borbena aviona koja su srušila ruski avion ne podijele sudbinu Gebena i Breslaua, koji su, prisiljavajući Otomansko carstvo u rat, donijele (po riječima Vinstona Čerčila) „više klanja, patnje i ruine nego što je ikada bio unutar kompasa brodova“.

Preveo i prilagodio: Stefan Blagić
Izvor: Foreign affairs