Na vaskršnju nedelju 2010. Anđelina Džoli posjetila je Rogaticu i izvela čudo. Holivudska zvjezda putovala je kroz državu u ulozi ambasadorke Visokog komesarijata UN za izbjeglice, UNHCR.

U improvizovanom skloništu koje je nekad bilo školska zgrada, upoznala se sa Lenom Babić, starijom ženom koja je izgubila dom u ratu 18 godina ranije. Pričale su preko prevodioca – Anđelina o svojoj djeci, Lena o dugom čekanju na novi dom.

„Nisam shvatila da je ona slavna glumica“, kaže Lena prisjećajući se susreta. „Osjećala sam se kao da je poznajem godinama“.

Zajedno su popile kafu, pojele kolače i, pošto je bila vaskršnja nedelja, tucale se jajima, po pravoslavnoj tradiciji koja slavi čudo Hristovog vaskrsenja.

Uskoro je Lenin susret sa Anđelinom donio još razloga za slavlje. Izvještavanje medija o njihovom susretu ukazalo je na teške uslove u skloništu i dovelo do ponuda pomoći iz inostranstva.

U roku od dvije godine, Lena i njeni susjedi su premješteni u novi, namjenski izgrađen stambeni prostor.

Oko 8.000 ljudi koji su izgubili domove tokom rata u BiH i dalje čekaju čudo. Proveli su 25 godina u bijednim uslovima u takozvanim kolektivnim centrima – skloništima iz rata koja su trebala biti privremeno rješenje, ali su u nedostatku alternative postala trajno. Prije šest godina evropske vlade obećale su pozajmicu od 60 miliona evra za njihovo udomljavanje, ali malo novih domova je izgrađeno.

Prošle godine, politički sistem odgovoran za ovaj dugotrajni neuspjeh pogodila je humanitarna kriza – ovog puta oko udomljavanja migranata i izbjeglica zaglavljenih u BiH na putu ka zapadnoj Evropi.

Ponašanje BiH dodatno je pogoršalo situaciju. Kao kod kolektivnih centara, objezbeđivanje skloništa i distribucija pomoći iz inostranstva palo je na pleća političkog sistema koji je nemaran i izbjegava odgovornost. Na vrhuncu krize ove zime hiljade izbjeglica i migranata strpani su u kamp u Vučjaku, gdje su harale bolesti, dok su se lokalni lideri raspravljali oko toga gdje da ih smjeste.

Evropska izbjeglička kriza ukrstila se sa neuspjehom države. Način na koji zemlja tretira hiljade stranih državljana koji traže dom drugdje u svijetu bio je nagovješten načinom na koji je tretirala hiljade sopstvenih državljana, koji čekaju na dom 25 godina.

’Izgubili smo dragoceno vrijeme.’

Posljednji napor da se skuće stanari kolektivnih centara pokrenut je 2013. godine preko Razvojne banke Saveta Evrope (CEB), organizacije sa sjedištem u Parizu koja je osnovana kako bi obezbijedila smještaj izbjeglicama nakon Drugog svjetskog rata. Projekat ove banke za BiH, pod nazivom CEB II, podrazumjevao je ulaganje 104 miliona evra u izgradnju socijalnih stanova koji bi zamjenili 121 od 158 kolektivnih centara koji su i dalje u upotrebi. Više od polovine tih sredstava, oko 60 miliona evra, sakupile su države članice CEB, većinom zemlje EU, i to je ponuđeno kao beskamatni zajam. Ostatak sredstava trebalo je da sakupe lokalne vlasti u BiH.

Međutim, projekat kasni bar pet godina. Prvobitni rok za njegovo sprovođenje pomjeren je sa 2017. na 2022. godinu. Do sada, samo je osam od 121 centra zatvoreno. Menadžerka CEB u Bosni Karin Lep rekla je za BIRN da ta banka nije odgovorna za sprovođenje projekta. „Na vlastima je da iskoriste pozajmljena sredstva“, rekla je ona. „Mi nemamo nikakav mehanizam kojim bismo ostvarili pritisak na državu“.

Šta god bude od projekta na kraju, doći će prekasno za Grozdana Cvijanovića. Taj 59-godišnji bivši vojnik preminuo je prošlog februara. Posljednje mjesece svog života proveo je sam, vezan za krevet, bez kontrole nad probavom, u drvenoj straćari na obodu Zvornika. Njegova straćara dio je kompleksa nalik barakama koji je podignut da bi u njemu boravili radnici obližnje aluminijumske fabrike. Kompleks je izgrađen u vrijeme Jugoslavije, a od rata je služio kao kolektivni centar.

Grozdanovi susjedi kazali su da se njegovo loše fizičko i psihičko zdravlje naglo pogoršalo nakon smrti njegove majke. Kako je postao vezan za krevet, njegove prostorije su preplavili pacovi, privučeni ostacima njegovih obroka.

Pred kraj života, Grozdan se oslanjao na pomoć susjeda kako bi se izborio sa napastima. Milan Petrović, koji živi u obližnjoj kućici, priča kako je vidio pacova da skače sa Grozdanovog kreveta i bježi u susjednu sobu. „Kad je krenuo nazad pacov je pokušao da prođe pored mene“, rekao je on za BIRN. „Rekao sam, e nećeš vala, i ubio ga na mestu“.

Zašto ljudi žive i umiru u ratnom skloništu punom pacova 25 godina nakon kraja rata?

Odgovor na to pitanje nalazi se u komplikovanom političkom sistemu koji je napravljen na osnovu Dejtonskog sporazuma.

Sistem je ispoštovao glavni cilj sporazuma: omogućio je akterima trostranog sukoba da dobiju udio u miru. To je postignuto podjelom na entitete– Republiku Srpsku, gde su Srbi u većini, i Federaciju Bosne i Hercegovine gde su većina Bošnjaci i Hrvati.

Mnoga ovlašćenja države, kao što su stambena izgradnja i obrazovanje, prenjeta su svim nivoima vlasti, kako bi se pomirili zahtjevi za širokom autonomijom i podjelom moći. Međutim, u praksi ovo je dovelo do dupliranja i disfunkcionalnosti. Zadaci države su zanemareni i njeni resursi protraćeni, a niko ne zna ko je odgovoran.

„Stvari propadaju kroz pukotine između različitih nivoa vlasti“, kaže za BIRN Boris Divjak, osnivač BiH ogranka antikorupcijske organizcije Transparency International. „Na kraju svako optužuje svakog za neuspjehe ili manjak transparentnosti“.

Karin Lep iz CEB kaže da lokalne vlasti širom BiH snose najveću odgovornost za zatvaranje kolektivnih centara. Sledeći najodgovorniji su entiteti, dok centralna vlast ima „organičene nadležnosti“ u sprovođenju CEB II.

U Zvorniku, gradonačelnik Zoran Stevanović prihvata da je konačna odgovornost na opštini da zatvori kolektivni centar pored fabrike aluminijuma.

Kaže da lokalne vlasti prvobitno nisu tretirale centar kao prioritet, jer su bili preplavljeni zahtjevima za smještaj raseljenih ljudi nakon rata. Tek 2011. su se prijavili za kupovinu novih stanova za stanovnike centra, ali, kaže Stevanović, entitetske vlasti Republike Srpske su četiri godine razmatrale njihovu prijavu da bi je na kraju odbacile. „Htjeli smo da riješimo problem što je prije moguće, a izgubili smo dragoceno vrijeme“, rekao je on za BIRN.

Vlasti Republike Srpske nisu komentarisale konkretan slučaj kolektivnog centra kraj aluminijumske fabrike. Ali Dragan Štrbac, najviši državni zvaničnik odgovoran za udomljavanje raseljenih, kaže da „nema nikakvih problema“ u sprovođenju CEB II u Zvorniku. Takođe tvrdi da projekat napreduje bez smetnji širom tog entiteta. „Sve se razvija prema prvobitnom rasporedu“, rekao je za BIRN.

 ‘Subvencija za korupciju’

Rat u BiH prisilio je oko 2,2 miliona ljudi – više od polovine stanovništva zemlje – da napusti domove. Kad se sukob završio 1995. godine, UNHCR je procjenio da se u kolektvnim centrima širom države nalazi oko 50.000 ljudi. Preostalih 8.000 koji su i dalje u njima, raštrkani u 158 lokacija, su oni koji nisu imali gdje drugde da odu. Većinom su siromašni, stari i nemoćni, a u nekim slučajevima tu je i omladina koju su oni odgojili. Nemaju prijatelje u politici i za razliku od ratnih veterana ne čine lobi. Njihova država ih je izneverila.

U kolektivnom centru u selu Mihatovići, u Federaciji Bosne i Hercegovine, mlade porodice brinu se kako će odgojiti sledeću generaciju usred bijede i rasprostranjene zavisnosti od droge. Sa oko 500 stanovnika ovaj centar je najveći u Bosni. Njegovi stanari uključuju mnoge pripadnike osiromašene zajednice Roma, koji žive u oronulim bungalovima čije se fasade ljušte i prekrivene su travom i buđi.

„Bilo je teško odrastati ovde“, kaže Adnan Mekić, 25-godišnji stanovnik centra, navodeći problem sa drogom. Svom ocu, starijem čovjeku koji hoda uz pomoć štaka, duguje zahvalnost što je držao njega i njegove sestre „dalje od nevolje“. Sada kad je i sam odnedavno otac, Adnan redovno ide u Njemačku da radi kao varilac.

BiH ima obavezu da preseli stanovnike kolektivnih centara u okviru svojih obaveza iz Dejtonskog sporazuma, koji garantuje pravo raseljenih da se vrate u svoje domove. Ali za njen neuspjeh da ispoštuje tu obavezu nije kriv samo politički sistem proistekao iz sporazuma. To je takođe krivica više generacija BiH političara.

 Korupcija je uvek igrala ulogu u neuspjehu da se rasele kolektivni centri, mada ne u očiglednom smislu: nema dokaza da je novac iz inostranstva oprjedeljen za projekat proćerdan. Međutim, Boris Divjak iz Transparency International kaže da je potreba BiH za sredstvima iz inostranstva simptom endemskog rasipanja drugdje u sistemu.

„Novac koji dolazi od međunarodnih tijela služi kao subvencija za korupciju“, kaže Divjak. „Kada u BiH ne bi bilo korupcije, kada bi država bila transparentna, novac od poreskih prihoda i doznaka bio bi dovoljan da mašina nastavi da kuca“. Ovo se odnosi na svaki sektor, uključujući stambenu izgradnju. „Bilo je dovoljno novca da se do sada zatvore kolektivni centri, lokalno i na nacionalnom nivou“, rekao je on.

Kao što je demonstrirala Anđelina Džoli, preseljenje kolektivnih centara ne mora da bude naročito skup zadatak. Lenin novi dom u Rogatici izgrađen je u roku od dvije godine nakon što je vlada SAD za tu svrhu izdvojila 500.000 dolara (453.000 evra). Kada je usputna posjeta holivudske zvezde postigla ono što BiH vlasti nisu mogle da postignu decenijama, to je govorilo više o mrtvilu poslijeratne države nego o uticaju slavne ličnosti.

Tokom prošle godine desetine hiljada ljudi ponovo je bilo u pokretu u BiH. Ostavili su za sobom rat i siromaštvo u zemljama poput Avganistana, Pakistana, Sirije i Iraka, u potrazi za boljim životom u Evropskoj uniji.

Njihova najbolja putanja vodila ih je preko granice Hrvatske, ali mnoge koji pokušaju da pređu zarobi hrvatska policija i prisilno vrati u BiH. Ova oštra taktika, poznata kao „potiskivanje“, nedavno je dovela BiH do ivice prve humanitarne krize od kraja rata.

Od 50.000 izbjeglica i migranata, koliko se procjenjuje da je prošle godine ušlo u državu, nekih 8.000 zarobljeno je u zemlji zbog potiskivanja. Mnogi na kraju spavaju u planinama blizu granice ili u prepunom, nesanitarnom kampu kod Vučjaka.

Kamp su izgradile prošlog ljeta vlasti u Bihaću na lokaciji bivše deponije okružene minskim poljima, bez pristupa vodi i električnoj energiji. Kada je jesen donela kišu i ledeno vrijeme, humanitarne agencije upozorile su da je lokacija postala previše opasna za njihovo osoblje i za izbjeglice i migrante koji se oslanjaju na njih.

Niz međunarodnih humanitarnih organizacija i agencija za ljudska prava – od Crvenog krsta do Amnesty International – apelovao je na lokalne vlasti da zatvore lokaciju i premjeste njene stanovnike, dok je Evropska unija obećala sredstva za uspostavljanje alternativnog kampa.

Međutim, svim pokušajima da se pronađe druga lokacija odupirale su se lokalne zajednice, nevoljne da prime izbjeglice i migrante. Tako je kamp ostao otvoren mjesecima, dok su se zimski uslovi pogoršavali a upozorenja nastavila da stižu.

Vučjak je na kraju zatvoren početkom decembra prošle godine kada je ustanova u Sarajevu, pristala da udomi njegove stanovnike.

Ljudi u kolektivnim centrima nisu u očajničkom položaju kao izbjeglice i migranti. Njihova mjesta stanovanja, mada neuslovna, su toplija od šatora u Vučjaku. Većinom imaju pristup tekućoj vodi i električnoj energiji, i više nisu u pokretu. Ali priča o Vučjaku ilustruje ono što su stanari kolektivnih centara odavno znali: potrebno je više od novca da biste obezbijedili sklonište u BiH; takođe morate imati na svojoj strani politički sistem.

Lena Babić i njeni susjedi u Rogatici smatraju da su imali sreće. Nekada su djelili toalet u kolektivnom centru u zgradi nekadašnje škole. U svom novom domu, nazvanom Vila Anđelina po njihovom dobročinitelju, stanovi imaju kupatila, frižidere i mašine za pranje veša.

„Istrulili bismo odavno da nije bilo Anđeline“, kaže Persa Radović, Lenina prva komšinica, koja je takođe u svojim osamdesetim.

Dvije žene sastaju se svakog jutra na kafi, što je drugi od njihova dva zajednička dnevna rituala. Dan im počinje prvim: lupkanjem u zid između svojih stanova, i čekanjem na lupkanje kao odgovor.

„Kad to čujem“, kaže Persa, „Pomislim dobro je, Lena je još živa!“

Izvor: Danas.rs