„U kafani u prizemlju zgrade, na ivici parka, zaposlio se kao kuvar Iranac koji je putovao po svijetu. Počeo je da pravi persijska jela, cijeli meni za 100 kruna, to je nevjerovatno dobra hrana, a u pauzi sjedne napolje i svira frulu. U baštici na kompjuteru kucka tip koji je prije petnaest godina svratio u Brno na svom putu po Evropi i tu je ostao. Po gradu jure na skejtovima prosijedi hipici iz Kalifornije koji u Brnu rade za IBM, u slobodno vrijeme uzimaju lake droge i totalno su kul. Ljudima iz cijelog svijeta se često dešava da kada slučajno dođu u Brno, tu i ostanu", objašnjava atmosferu grada na jugu Moravske, starog hiljadu četiristo godina, tridesetogodišnji Petr Bitner, po obrazovanju filozof. On je došao u Brno na studije, iako je kao svršeni maturant elitne gimnazije mogao da ode u Prag. 

Posebna ironija, po njemu je, da je grad počeo da se mijenja većim koracima u odnosu na čovjeka, nego što je u stanju veći dio savremenog Praga. Po cijenama stanova koje su nekoliko hiljada niže nego u Pragu i sa trenutnim sve širim radnim prostorom za tu "kreativnu klasu" njegove generacije, Brno je, prema ispitivanjima, postalo poželjna destinacija. „Poslije godinu dana provedenih u Pragu, gdje čovjek mora i ulicom brže da hoda, po povratku u Brno imam osjećaj da sam bio uključen u neki program za zaštitu svjedoka. Tako je strašno udobno ovdje", završava Bitner svoju izjavu ljubavi gradu. 

Šta je u stvari tako privlačno u Brnu i kako je našao svoj duh? 

Odgovor na pitanje imaju mnogi stanovnici Brna koji su ovamo došli na studije. Kao, na primjer, tridesetogodišnji Martin Dutkievič koji je ovamo prvobitno došao da studira. „Imao sam mogućnost da studiram u Pragu, Olomoucu ili Ostravi, ali izabrao sam Brno, jer je Fakultet društvenih nauka čuven,“ prisjeća se Dutkievič, koji je završio politikologiju na Masarikovom univerzitetu. 

"Nekoliko godina sam radio za građanske, ekološke i organizacije za ljudska prava. „Onda sam se „zapalio“ i sa prijateljicom otvorio kafanu Punkt,“ objašnjava svoj put. Danas je prije svega ugostitelj, a pošto je njegovo preduzeće u centru grada, blizu fakulteta, studenti su njegovi česti gosti.  

A šta u Brnu najviše cijeni? 

„Tu atmosferu, što tu živi mnogo mladih ljudi koji su isto kao i ja došli ovamo da studiraju i grad zbog toga što ima mnogo više slobodnog duha nego drugi gradovi. I ja kao preduzetnik procjenjujem da je tu sada ogromna kupovna moć. Ljudi više ne gledaju na novac, nego traže kvalitet", tvrdi Dutkievič, koji vidi i razliku u odnosu na veliki i turistima preplavljeni Prag.  „Evo upravo ugostiteljstvo je ovdje na mnogo višem nivou, jer nemamo toliko turista i gostiju i moramo da ih namamimo kvalitetom da bi se vraćali stalni gosti. Turistima u Pragu je dovoljno dati gulaš i srećni su što su dobili nešto tipično, dok ovdje moramo više da se trudimo,“ kaže s ponosom u glasu vlasnik kafane.

I renomirana brnjenska novinarka Jana Ustohalova (42 godine) to objašnjava upravo kvalitetom ovdašnjih škola, koje privlače studente iz cijele zemlje, koji često ostaju u Brnu i pomažu da se stvori ono što opštinama u Češkoj često očajnički fali - građansko društvo. „Presudan u tome je sistem rada Fakulteta društvenih nauka, koji često šalje studente u inostranstvo, gdje se inspirišu različitim pristupima i vraćaju se u Brno,“ tvrdi Ustohalova. Svršeni studenti zatim rade u gradskoj upravi, na primjer, i hoće da isprobaju inovativne pristupe koje su vidjeli tokom studija i prakse u inostranstvu. U stvaranju jakog građanskog društva pomogao je još jedan aspekt, i to paradoksalno negativna prateća pojava u češkoj političkoj i ekonomskoj transformaciji kada su tokom devedesetih i dvijehiljaditih godina u mnogim gradskim upravma vladali takozvani "kumovi", ljudi koji su se veoma očigledno bogatili na račun javnih sredstava. „Devedesetih je tu vladala ODS (Občanská demokratická strana - Građanska demokratska stranka, tada najjača desničarska stranka), kasnije zajedno sa socijlnom demokratijom (tada najvećom ljevičarskom strankom) i sve što su tadašnji predstavnici radili bilo je u direktnoj suprotnosti sa interesima grada i njegovih stanovnika,“ objašnjava Ustohalova. Tada je jedan slučaj pronevjere smjenjivao drugi i nije postojao izlaz iz toga, jer alternative na političkoj sceni nisu postojale. „U posljednja dva izborna perioda to se promijenilo, a političari su na kraju pustili građansku snagu da učestvuje u javnoj upravi,“ zaključuje novinarka. 

Da je Brno jedinstven po nečemu, pokazali su već protesti protiv marševa neonacista koje  stanovnici grada Brna organizuju uvijek kada neonacističke grupe riješe da prođu kroz romsku četvrt. Prve velike demonstracije organizovala je inicijativa „Brno blokira“ 2011. godine. Slične akcije, doduše, održavane su pod sličnim okolnostima i u drugim gradovima, ali većinom sa veoma slabim učešćem lokalnog stanovništa, tako da su zajedno s onima koji su došli sa strane da se suprotstave neonacistima, brojali nekoliko desetina, maksimalno par stotina ljudi. U Brnu su na ulicama demonstrirale hiljade.

Iz brnjenskog građanskog društva izrasla je i prvobitno satirična grupa „Živjeti Brno“ koja je u početku naročito ismijavala brnjensku političku mafiju i borila se protiv igraonica s automatima u centru grada. U posljednjem izbornom periodu neočekivano je uspjela da uđe u gradsku upravu i njeni predstavnici su uspjeli da u Češkoj realizuju do tada neviđeni projekat nazvan „Rapid Re-Housing“. Ovim potezom su reagovali na jednu od najvećih rak rana češke ekonomske tranformacije, koja se odnosi na stanovanje. Poslije 1989. godine država je, osim nekretnina, koje je restituisala prvobitnim vlasnicima ili njihovim nasljednicima,  besplatno prenijela stambeni fond na opštine, koje su ga većinom transformisale u privatno vlasništvo. Veoma malo nekretnina je tako ostalo u opštinskom vlasništvu. Brno i u tom pogledu čini siguran izuzetak i zadržalo je oko deset posto stambenog fonda.  I ovdje, isto kao u nizu drugih čeških opština, mnogo porodica živi u privatnom smještaju, skloništima i drugom neodgovarajućem, takozvanom zajedničkom stanovanju. 

Češka Republika, takođe, do danas nije donijela nikakav zakon o socijalnom stanovanju i opštine nemaju obavezu da se o tim potrebama na bilo koji način staraju. Ljudi iz „Živjeti Brno“, konkretno predstavnik odgovoran za društveno uključivanje Martin Freund, došli su na ideju zasnovanu na geslu „Housing first“ (Stanovanje prije svega), da probleme beskućništva ili neodgovarajućeg stanovanja, treba riješiti tek nakon što se porodica ili pojedinac smjeste u normalan stan. I dobiju sigurnost da će i dalje moći da žive u njemu. 

Od četiri stotine porodica koje su imale problema sa stanovanjem, izvučeno je pedeset porodica koje su dobile mogućnost da stanuju u opštinskom stanu, a uz to još i pomoć   socijalnih radnika.  „Pokazalo se da projekat funkcioniše,” rezimira rezultate projekta njegov duhovni otac Martin Freund. Od pedeset porodica koje su učestvovale u projektu, njih 48 je uspjelo da ostane u stanu bez dugova.  „U porodicama koje su na taj način riješile stambeni problem smanjena je stopa povrijeđivanja djece sa 12% na 2,4%. Značajno je smanjen i broj hospitalizacija,” nabraja Freund uspjehe.  

„Takođe je održan i sastanak mreže partnerstva gradova i organizacija koje žele da okončaju beskućništvo. U okviru te platforme trudimo se da sa političkim rukovodstvom Libereca, Praga 7 i neprofitnih organizacija podijelimo iskustva sa okončanjem beskućništva, strategija i knowhow”, zadovoljan je Freund zbog interesovanja drugih opština za brnjenski projekat. Zainteresovane su ne samo češke opštine, nego i strane.  „Došli su i socijalni radnici iz austrijskog grada Grac. Zaintrigirali su ih naši projekti socijalnog stanovanja i hteli su izvuku iskustva i čuju kako to radimo u Brnu. To je super i radujem se što Brno svojim pristupom socijalnoj politici inspiriše ne samo neke druge češke gradove, nego možemo da širimo naš knowhow i preko granica,” opisuje predstavnik uspjehe Brna. Osim okončanja beskućništva, počeo je Freund i projekat dugoročno nezaposlenih.

„Istina je, doduše, da je nezaposlenost trenutno niska, međutim broj dugoročno nezaposlenih je prilično konstantan, jer kad je čovek bez posla duže od jedne godine, nekada je teško vratiti se u radni odnos, bez neke pomoći,” objašnjava Freund.  „Od početka godine uspjeli smo da nađemo posao za 130 ljudi! Svi su bili bez posla duže od jedne godine,” sumira. Brnjenski projekat nazvan Rapid Re-housing osvoji je u Beču prvu nagradu SozialMarie 2018. 

A onda su došli izbori u oktobru 2018. godine, kada su liberalni glasači dali prednost novoj nadi češke politike i to Piratima. Oni su, na potpuno iznenađenje, poslije izbora napravili koaliciju s dvije stranke koje su u prošlosti vladale gradom. S ODS i Socijalnom demokratijom. Inovativni pristupi socijalnoj politici i započeti projekti i međunarodni uspjesi možda neko vreme neće imati političku podršku. Tim će biti zanimljivije da se prati koliko je jako brnjensko građansko društvo i u kojoj mjeri mogu da brane svoje pobjede na polju socijalne politike. 

Frontal