Međutim, ni toliko dug period čini se nije bio dovoljan da se iz tog i takvog procesa u potpunosti izađe, te se i danas za stagnaciju na lokalnom nivou, u dobroj mjeri okrivljuju kako ratna razaranja, tako i procesi tranzicije, koji po mišljenju mnogih ne samo da nisu dovedeni do kraja, već i onaj dio za koji se smatra da je okončan, nije sproveden na način koji bi obezbijedio društveni progres. Naprotiv, u pojedinim lokalnim zajednicama ne samo stagnacija, već i regresivni procesi više su nego evidentni.

Jedna od lokalnih zajednica koja je u velikoj mjeri pogođena navedenim je i opština Trnovo koja se nalazi u sastavu Republike Srpske. Da podsjetimo, opština Trnovo/RS površinski iznosi jednu trećinu nekadašnje predratne opštine Trnovo, dok je približno dvije trećine pripalo opštini Trnovo koja se nalazi na teritioriji Federacije BiH.

Opština Trnovo/RS primarno je ruralnog tipa, te su komparativne prednosti ove lokalne zajednice primarno turizam, poljoprivreda i hidropotencijali. Međutim, privrede u ovoj lokalnoj zajednici danas, skoro da i nema. Osam industrijskih kompleksa koji su poslovali na teritoriji predratne opštine Trnovo, danas ne postoje, za šta je trenutni načelnik ove opštine Dragomir Gagović u razgovoru sa nama, pored ratnih dejstava, okrivio i “kriminalnu privatizaciju”.

(Dragomir Gagović)

“Svi nabrojani kapaciteti su u potpunosti uništeni, doduše ne samo u ratu već i kriminalnom privatizacijom” izjavio je Gagović, dodavši da su to dodatni razlozi zbog kojih je njegova opština uvrštena među izrazito nerazvijene opštine u Republici Srpskoj, kao i “loše stanje u privredi, smanjenje teritorije, te mali broj stanovništva”. Da je demografska slika u Trnovu/RS katastrofalna, svjedoči i podatak da je, u skladu sa podacima Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske, najmanje prvačića ove godine u Srpskoj upisano upravo u opštini Trnovo - svega dvoje. Važno je napomenuti da se ukupnih 2.192 stanovnika ove opštine dijeli na 13,5% onih koji su malđi od 19 godina, 20% onih između 20 i 59 godina, te 19,5% građana koji su stariji od 60 godina, što u skladu sa popisom iz 2013. godine, opštinu Trnovo/RS čini najstarijom opštinom u Republici Srpskoj, sa prosjekom starosti od čak 46,06 godina. Stoga ne čudi da na prostoru opštine nema opremljenih igrališta za djecu, dok su jedna osnovna škola i jedan dom zdravlja koji egzistiraju na ovom području, na žalost, više nego dovoljni. 

Ovakva starosna struktura, uz mali broj stanovnika bez sumnje jeste posljedica ratnih dejstava, pogrešno provedene privatizacije, te nerazvijene privrede, ali sa druge strane, teško se ne složiti sa načelnikom Gagovićem da je trenutna demografska slika Trnova/RS i jedan od razloga zbog kojeg je napredak otežan. Jer, s obzirom da je broj radnosposobnih nezaposlenih građana Trnova/RS mizeran - tek 199, bilo kakva investicija na području Trnova/RS, a koja bi kao krajnji rezultat imala zapošljavanje većeg broja radnika, za investitora bi bila prilično rizična, jer bi se, vrlo vjerovatno, radna snaga morala “uvoziti” sa područja drugih opština, što bi s obzirom na geografski položaj i planinsku klimu koja tokom zimskog perioda sa sobom nosi specifične probleme, udaljenost od većih gradskih centara, te lošu infrastrukturu, moglo predstavljati poseban izazov. U tom kontekstu, kada su u pitanju mjere koje opština poduzima u cilju otvaranja ka mladim ljudima koji žive na području opštine, i stvaranju uslova za njihov puni angažman u okviru lokalne zajednice na čijem je čelu, načelnik Gagović navodi da “opština omogućava svima da se bave sportom i finansira sva sportska udruženja i klubove, daje stipendije studentima, omogućava odrađivanje pripravničkog staža, te plaća đacima upisanim u srednje škole prevoz”. 

Navedene aktivnosti su bez sumnje korisne, ali i nedovoljne. Sa druge strane, iluzorno je očekivati da je jedna lokalna zajednica sa budžetom od 1. 500. 000 KM, te sa evidentnim problemima koji se ogledaju u lošoj infrastrukturi i nedostatku radne snage, može na ozbiljan način potaknuti razvoj privrede, a bez uključivanja i direktne pomoći viših institucija vlasti. Kako sam načelnik Gagović kaže, “ove godine je zadovoljan podrškom Vlade RS kada su u pitanju kapitalni projekti”, te je u skladu sa podacima koje smo dobili od strane opštinske administracije, u zadnjih 10 godina vrijednost stranih investicija iznosila 340 000 KM, a domaćih (od strane entitetskih vlasti) 1 000 000 KM.  Tako je početkom ove godine načelnik Gagović najavio znatan broj kapitalnih i infrastrukturnih projekata, te je u planu bilo izdvajanje “oko 200.000 KM za Trg Srđana Kneževića, kao i 100.000 KM za probijanje i nasipanje puteva na Jahorini i 100.000 KM za infrastrukturne projekte u Kijevu”. Planirajući da, kako navodi, u narednom periodu zaposli još 100 ljudi, Gagović je istakao da su registrovane tri nove firme koje bi uskoro trebalo da počnu sa radom, a riječ je o preradi drveta, te je naglasio opredijeljenost za zapošljavanje u realnom sektoru, odnosno tamo gdje Trnovo/RS ima sirovine. U planu je i realizacija saradnje sa preduzećem "Mraz" sa Pala čija je djelatnost tekstilna industrija. 

Kao što smo već naveli, hidropotencijal koji ima Opština Trnovo/RS nije mali, te je u cilju njegovog iskorištavanja u Kijevu u toku izgradnja fabrike vode u kojoj bi trebalo da bude zaposleno 15 radnika, dok se projekat izgradnje hidrocentrale "Bogatići-Nova" na rijeci Željeznici, u skladu sa najavama, privodi kraju, te se njeno puštanje u rad očekuje početkom septembra ove godine.

Pored institucija lokalne zajednice čiji je to zadatak, postoje i mladi ljudi koji sa entuzijazmom rade na popravljanju stanja, boreći se sa postojećim problemima i preprekama, uz želju da svojim primjerom podstaknu svoje vršnjake na slične aktivnosti. Takav pozitivan primjer naš istraživački tim prepoznao je tokom razgovora sa Danijelom Grujićem, izvršnim direktorom Udruženja građana “Bonitas” Trnovo, i Ognjenom Vasićem, direktorom Centra za kulturu “Trnovo” (Trnovo/RS). 

Tako, u dosadašnjih osam godina postojanja Udruženje građana “Bonitas” koje se bavi “dobrotvornim humanitarnim radom sa ciljem unaprjeđenja lokalne zajednice, statusa djece i mladih i svih građana opštine Trnovo”, realizovalo je niz projekata i aktivnosti iz oblasti ekologije i zaštite životne sredine, sporta, građanskog aktivnizma, izgradnje infrastrukture za djecu i mlade, obuka o pisanju projekata, izleta i planinarskih druženja. Kao osnovne probleme sa kojima se susreću, uz one koji su vezani za finansijski aspekt poput nedostatka kancelarijskog prostora i opreme, posebno ističu nezainteresovanost mladih da se uključe i konkretno doprinesu razvoju svoje opštine, te sve veći odlazak mladih iz Trnova u veće gradove. Vizija njihovog udruženja je, kako ističu, promocija Trnova kroz turističke atrakcije koje nesporno opština posjeduje: rijeku Željeznicu, jezera na Treskavici, Jahorinu i Treskavicu, više od dvadeset nekropola stećaka, mnoga izvorišta pitke planinske vode, te netaknutu prirodu sa bogatom florom i faunom.

Kada je Centar za kulturu “Trnovo” u pitanju, direktor Vasić navodi da je ova ustanova “glavni i jedini nosilac kulturnih dešavanja na području opštine Trnovo/RS”. Primarne aktivnosti Centra su umjetničko i književno stvaralaštvo i scenska umjetnost.

(Centar za kulturu “Trnovo”)

Za Vasića su, kao i za ostale naše sagovornike, osnovni problemi njihove lokalne zajednice mali broj stanovnika, devastiranost infrastrukture kao posljedica ratnih dejstava, nedostatak posla za mlade, te sve veća depopulacija stanovništva. 

I pored navedenih problema, Centar za kulturu nije stao sa aktivnostima, te kroz rad na projektima aktivno doprinosi razvoju svoje lokalne zajednice na polju kulture. Obnavljanje kino sale, organizovanje značajnih kulturnih manifestacija te promocije knjiga, predstave i predavanja za građane svoje opštine. 

Da u Trnovu/RS postoji optimizam, svjedoče ova dva mlada čovjeka koji su, kako kažu, uvjereni da se razvojem turizma Trnovo može vratiti u okvire razvijenih opština, te se zaustaviti trend odlaska mladih iz njihove loklane zajednice. S tim u vezi, njihov je plan da kroz aktivan rad na pisanju projekata u budućnosti doprinesu razvoju kulture, turizma, infrastrukture u svojoj opštini što će, nadaju se, doprinijeti pokretanju opštih pozitivnih procesa u Opštini Trnovo/RS, ali i šire. 

Ovakvi i slični primjeri zorno pokazuju da i pored svih prepreka i problema, opšteg stanja apatije i nezainteresovanosti, ipak postoje mladi ljudi koji imaju znanja, energije i želje da se uhvate u koštac sa preprekama i pokrenu stvari naprijed. 

Potraga za sličnim ljudima odvela nas je do Zdravka Vlaškog, predratnog vlasnika trgovačke radnje, koju je nakon rata, kako kaže, “zbog nedostatka radne snage i pada kupovne moći stanovništva, odlučio da zatvori te se posveti poljoprivrednoj proizvodnji. Njegova priča, čini se, najbolje oslikava ne samo stanje, već i specifičnost problema sa kojim se običan čovjek susreće u zemljama koje su zaglavljene u balkanskom tranzicijskom blatu i svemu što on sadrži. 

(Zdravko Vlaški)

Vlaški posjeduje dovoljno zemlje za uzgoj 25 grla krupne stoke, te je upravo taj broj i imao sve do prošle godine. Međutim, odlučio je da ove godine broj grla koje uzgaja redukuje na samo pet. Kao razlog ovako drastičnog smanjenja broja grla, Vlaški iznosi “izostanak podrške lokalne zajednice, ali i pad cijene mlijeka na tržištu u Bosni i Hercegovini nakon stupanja na snagu Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju”. Pored navedenog, Vlaški je tokom razgovora iznio i jedan specifičan problem sa kojim se, kaže, susreo u svom pokušaju da svoje poljoprivredno gazdinstvo unaprijedi. Naime, aplicirajući za projekat vrijedan 108.000 KM, koji je predviđao da aplikant vodi poljoprivredno dobro od 100 grla krupne stoke po sistemu “jedna krava jedno tele”, i pored toga što je naš sagovornik, kako sam navodi, ispunio sve uslove da pomenuti projekat implementira, na kraju nije dobio potpis od tadašnjih nadležnih struktura u Opštini Trnovo/RS jer, po njegovim riječima, “nije bio politički podoban”. Ovdje je važno istaći da ovakvih i sličnih svjedočenja ima jako puno u Bosni i Hercegovini, te da je tzv. “politička podobnost” drugo ime za širenje uticaja vlasti na nezakonit način. Danas se Vlaški pored uzgoja 5 krupnih grla, bavi i uzgojem malina na 3 duluma svoje zemlje. Prinosi kako kaže nisu veliki, te plod uglavnom prodaje u malim količinima svojim poznanicima jer nema obezbijeđeno tržište gdje bi mogao plasirati čitav rod. 

Jasno je da i pored toga što Trnovo/RS ima veliki potencijal za razvoj poljoprivrede, ozbiljnog progresa na tom polju nema. Tako od ukupnog broja domaćinstava koji iznosi 800, poljoprivrednu aktivnost obavlja njih 341, a prodaju svojih proizvoda na tržištu vrši njih tek 17. Jedan od ograničavajućih faktora zasigurno je mala prosječna veličina privatnih farmi koja iznosi ispod 10 ha, što je u našem razgovoru podvukao i načelnik Gagović, napominjući da je opština “stimulativnim mjerama već i ove godine animirala proizvođače da se bave onom djelatnošću koja je primjerena mogućnostima”. U tom pravcu, maja ove godine opština je raspisala javni poziv za dodjelu podsticajnih sredstava poljoprivrednim proizvođačima koji se bave proizvodnjom povrća u zaštićenom prostoru (plasteniku), uzgojem jagodičastog voća, kao i uzgojem krava, ovaca, koza, te pčela i proizvodnjom meda. Kako se navodi na zvaničnoj stranici opštine, podsticajna sredstva planirana budžetom Opštine Trnovo/RS iznose 15.000 KM, a pravo na njih ostvaruju korisnici koji imaju sjedište na području opštine Trnovo/RS. 

Iznos koji opština izdvaja nedovoljan je za ozbiljnije pokretanje projekta razvoja poljoprivrede, te nije teško zaključiti da bez uključivanja i sistemske podrške viših nivoa vlasti, tako nešto neće biti moguće. 

Pored poljoprivrede, i turizam je privredna grana čiji su potencijali na području Opštine Trnovo/RS veliki. Sa ovom konstatacijom slaže se i načelnik Gagović naglašavajući da je “Trnovo opština sa velikim turističkim potencijalom”, te da “jedan dio olimpijske planine Jahorina, Rajski do, dvije rijeke (Željeznica i Kasindolska), čista izvorišta i Kazani daju i pružaju veliku šansu”. Uz to, lov i ribolov, po njegovim riječima, mogu puno značajnije da se razvijaju.

Jasno je da je Trnovo/RS opština čiji su turistički, poljoprivredni i hidropotencijali nesumnjivi, ali se čini da će za njihovo puno iskorištavanje bez sumnje biti potrebno kud i kamo više. U prvom redu sistemsko, strateško i dugoročno planiranje u saradnji sa svim relevantnim institucijama i stručnim licima iz pojedinih grana privrede, te stvaranje uslova ne samo za velike investicione projekte, već i za stimulaciju na preduzetništvo onog dijela stanovništva Opštine Trnovo/RS koje je na to spremno, a koje, uvjerili smo se, postoji. 

Nema nikakve sumnje da su za ovakvo stanje u opštini, između ostalog, kriva i ratna dejstva sa svim razaranjima koja su donijela, uključujući kompletnu infrastrukturu, ali što je još i gore, uništavanje ljudskih života u svakom smislu. Međutim, od kraja rata do danas prošlo je 23 godine, što je veoma dug period u kojem je obnova uništenog mogla i trebala biti temeljitija, a uslovi za kvalitetniji život stanovništva, te opšti napredak u okviru ove lokalne zajednice puno bolji. 

Pored navedenog, razloge za ovakvo stanje, a kako su to i naši sagovornici naveli bez sumnje treba tražiti i u načinu na koji je privatizacija preduzeća koja su poslovala na teritoriji opštine provedena. Opšte je prihvaćena činjenica da je proces privatizacije u čitavoj Bosni i Hercegovini iz ugla njene zakonitosti krajnje upitna, te je takva sumnja izražena i na području Opštine Trnovo/RS. Treba podsjetiti da je i u dokumentu pod nazivom “Vjerodostojna perspektiva proširenja i pojačana saradnja EU-a sa zapadnim Balkanom” koji je početkom 2018. godine objavila Evropska komisija, jasno naglašeno da je primarni problem u Bosni i Hercegovini upravo vladavina prava, te se između ostalog navodi da zemlje Zapadnog Balkana “pokazuju jasne elemente tzv. zarobljenih država, uključujući veze sa organizovanim kriminalom i korupcijom na svim nivoima vlasti i uprave, kao i veliku isprepletenost javnih i privatnih interesa”, te da “sprovođenje reformi u oblasti vladavine prava, osnovnih prava i dobrog upravljanja ostaje najvažnije pitanje za Zapadni Balkan”. Sa ovakvom procjenom Evropske komisije slaže se najveći broj građana BiH, nevladinih organizacija, javnih ličnosti ali i političkih djelatnika i partija. Negativan uticaj na sve pore i nivoe društva koji je ovakvo stanje izazvlao, nije moglo zaobići ni lokalne zajednice, te se čini da je upravo izostanak vladavine prava tokom perioda tranzicije jedan od ključnih razlog ovako lošeg stanja. 

Osim toga, političke elite čine sve da ostanu na vlasti, ignorišući često pri tome opšti interes društva i na lokalnom nivou. U bezkompromisnoj borbi za glasove, pri čemu se najčešće ne biraju sredstva, najlošije prolaze upravo lokalne zajednice sa malim brojem stanovnika, tj. glasača, što je upravo slučaj sa Opštinom Trnovo/RS. Procjena je tako političkih elita na višim nivoima da se ulaganja kako materijalnih, tako i drugih resursa u takve opštine sa stanovišta “prikupljanja glasova” ne isplati, te se tako one najčešće i zaobilaze, ozbiljne investicije i sredstva se usmjeravaju u gušće naseljene zajednice sa većim glasačkim kapacitetima. Pored toga, česti su primjeri i ignorisanja viših nivoa vlasti onih opština u kojima načelnik ili većina u opštinskom savjetu nije ona koja pripada partijama na vlasti na višim nivoima, pri čemu to može biti razlog određenih vrsta opstrukcija koje dolaze sa viših nivoa u pravcu te lokalne zajednice. 

Koliko će još proći vremena dok lokalne zajednice poput Opštine Trnovo/RS ne dobiju potrebnu, i na pravi način usmjerenu pažnju relevantnih i, između ostalog, odgovornih institucija, ostaje da se vidi. Vrijeme, ili bolje rečeno sam “život”, iz Trnova polako curi, te ako se nešto u skorije vrijeme ne učini, pitanje je hoće li u bliskoj budućnosti bilo kakva pažnja uopšte imati kome da se uputi.