Isto su tako sasvim zanemarena nacionalna ravnoteža i velika nacionalna prava, prirodna prava jednoga naroda. Ja pri ovome ne mislim na potpuno izvođenje principa nacionalnosti i na tačno nacionalno omeđavanje država. Takva metoda, izvedena na jednom kongresu i za izvesne krajeve, mogla bi možda da izazove druga nacionalna pitanja i poznate protivnosti u Evropi, koje se tiču periferijskih oblasti i periferijskih delova pojedinih naroda. Ali kao neosporan minimum principa nacionalnosti mora vredeti to da se ne sme dati tuđinu, stranoj državi, centralna oblast i jezgro jednoga naroda, jer to znače Bosna i Hercegovina za srpski narod. One dakle nisu za Srbiju i srpski narod ono što su Elzas i Lotringija za Francuze ili Trenta i Trst za Italijane ili alpijske austrijske oblasti za Nemačku, već ono što je oblast Moskve za Rusiju i što su najčvršći delovi Nemačke i Francuske za ova dva naroda, oni dakle delovi koji su najbolji predstavnici nemačke i francuske rase. Ne sjediniti Bosnu i Hercegovinu sa Srbijom i Crnom Gorom ili im bar ne dati autonomnu upravu, već ih predati AustroUgarskoj, to znači stvoriti labilnu ravnotežu, pakleno stanje, koje ne da mira ni zavojevaču ni nacionalnom pretendentu i protiv koga su u stalnoj uzbuni sve žive sile jednoga naroda. Takve kombinacije su najveća besmislica; one ne samo ne osiguravaju mir, već su leglo stalnih nemira i opasnosti za mir, naročito namešteno bure puno baruta pored velike vatre, koja ga sa svih strana liže.

I ako je opšte poznato da su Bosna i Hercegovina oblasti čisto srpske rase, ja ću u kratko predstaviti njihov položaj i značaj za srpski narod.

Srbija i Crna Gora su male oblasti kristalizacije, u kojima nije skupljena ni jedna trećina naroda srpskohrvatskoga jezika.

Rezultat izračunavanja je ovaj: Naroda našega jezika ima oko deset miliuna. On po broju dolazi na treće mesto među Slovenima, odmah posle Rusa i Poljaka. Od nemačke granice do Carigrada nema većeg naroda od našega. Veći je dakle od Čeha, Mađara, Bugara i Grka. Godišnji priraštaj našega naroda iznosi oko 100.000; isti je ili veći od okolnih naroda, a spada među narode koji najviše priraštaju. U tom velikom kompleksu ili etnografskoj oblasti srpskoga naroda Bosna i Hercegovina imaju centralni položaj.

Sva ta narodna masa od deset miliuna govori jednim jezikom koji je toliko jednostavan, kao retko koji u Evropi. Od Istre pa duboko u Makedoniju mogu se seljaci među sobom sporazumevati. Osim toga je slavistima i znalcima jezika poznato, da na Balkanskom Poluostrvu nema narodnoga jezika koji je toliko formiran i usavršen za literaturu i nauku kao što je srpski jezik.

Prvi književni spomenik srpskoga jezika postao je u Bosni 1189 godine, poznato pismo bana Kulina. Najlepše narodne umotvorine postale su na zemljištu Hercegovine i Bosne. Jezik Hercegovine uzeo je osnivalac srpskoga književnog jezika i novije srpske literature, Vuk Karadžić, za književni jezik srpskoga naroda. Taj isti jezik usvojen je za književni jezik Hrvata još u prvoj polovini 19 veka. Mnogi najzaslužniji ljudi srpskoga naroda poreklom su iz Bosne i Hercegovine. Nekoliko od današnjih najboljih srpskih književnika, čiji su spisi rasprostranjeni i cenjeni po celome srpskom narodu, Hercegovci su i Bosanci. Svako naučno preduzeće u Beogradu nalazi najživljih saradnika u Bosni i Hercegovini. O celini srpskoga naroda i njegovim nacionalnim težnjama ima ista shvatanja sva srpska žurnalistika, a u izvesnom pravcu prednjači srpska žurnalistika Bosne i Hercegovine. Pored svih prepreka, koje se stalno stavljaju, literarne i naučne veze između Beograda s jedne i Mostara, Sarajeva i Banjaluke s druge strane ostale su žive i intimne.

Ali narod obeleženoga prostora nije vezan samo istim jezikom i literaturom. Na većem delu te geografske prostorije postoji srpsko nacionalno osećanje i mišljenje, koje je u širokim narodnim slojevima tako jako kao ni kod jednoga balkanskog naroda. Po zajedničkim istorijskim tradicijama jasno se oseća da su narod i viši narodni život sastavljeni ne samo od živih ličnosti nego i od mrtvih i od događaja prošlosti. I ako ima regionalnih razlika, iste su osnovne psihičke osobine naroda cele obeležene oblasti, one stvaralačke osobine narodnoga duha, koje se u svemu pokazuju: počevši od motiva u ornamentici i od načina na koji se zgrade i alatljike grade pa do pogleda na život, do one sume osećanja, praznoverica i maštanja, kojima narod daje sebi računa o svetu i životu. I u ovome pogledu narod Bosne i Hercegovine predstavlja jedan od etnografski najsvežijih i najjačih delova srpskoga naroda i čini nerazdvojnu celinu s narodom zapadne Srbije, Novopazarskog Sandžaka i Crne Gore. Kad se iz crnogorskih Brda pređe u Hercegovinu ne opaža se u narodu nikakva razlika. Isto je tako, kad se iz pograničnih krajeva Srbije pređe u Bosnu ili u Novopazarski Sandžak. Skoro celo stanovništvo zapadne Srbije poreklom je iz Hercegovine, Bosne i Novopazarskog Sandžaka.

Trgovina ne samo Bosne i Hercegovine već i susednih oblasti, pa i zapadne Srbije poglavito je u rukama Hercegovaca. Nigde nije odanost i požrtvovanje za kulturne i prosvetne interese srpskoga naroda više razvijena no u Hercegovini i Bosni. Šta više Bosanci i Hercegovci su u znatnom broju učestvovali u svima ratovima, koje je Srbija u 19 veku vodila radi svog oslobođenja i oslobođenja susednih oblasti. Oni su još u tursko vreme, pre okupacije, digli veliki broj svojih crkava, škola i osnovali druge prosvetne i kulturne, ustanove, i taj su rad i posle okupacije nastavili; i sad sami izdržavaju svoje škole i učitelje i čine velika zaveštanja na ekonomske i prosvetne ciljeve. Imaju svoju prosvetnu organizaciju, koja raspolaže znatnim sredstvima za školovanje darovitih, mladih ljudi na univerzitetima.

Idući iz Srbije prema Zapadu najpre se u centralnoj Bosni nailazi na katoličko stanovništvo srpskoga jezika. Granica između jednostavnog pravoslavnog i mešovitog pravoslavnokatoličkog stanovništva ide u glavnome razvođem između reka Drine i Bosne. Katoličko stanovništvo Bosne i Hercegovine se do okupacije osećalo kao celina s pravoslavnim. Izmešano s pravoslavnim, koje prevlađuje, ono leži u sredini između Hrvatske, u kojoj većinu čini katoličko stanovništvo, i Srbije s istočnom Bosnom i Hercegovinom gde su isključno pravoslavni. Iz tih delova Bosne može se dakle znatno uticati da se izravnaju razlike stvorene različnim istorijskim razvitkom između zapadnih i istočnih zemalja istoga naroda i da se one još čvršće spoje, no što je sad slučaj, u jednu kulturnu celinu. Ovo tim pre i lakše što su većina Hrvata i Srba i u Hrvatskoj pokazali da su ne samo osetili potrebu da se uzajamno trpe, već i sposobnost i uviđavnost da zajednički rade. Duh i smisao austrijske okupacione uprave bio je tome sasvim protivan: rastavljao je i udaljavao ove narodne delove kao što će se videti iz iduće glave.

Iz izloženoga je jasno da su Bosna i Hercegovina po vrednosti naroda, po njegovom centralnom položaju u etnografskoj masi srpskohrvatskoga naroda i po zgodnoj mešavini pravoslavnih i katolika ključ srpskoga problema. Bez njih ne može biti veće srpske države. One su najvažnija oblast i za rešavanje srpskohrvatskoga i time Jugoslovenskoga pitanja.

Jovan Cvijić, Aneksija Bosne i Hercegovine i srpsko pitanje, 1908. 6-8 str

Preuzeto sa sajta: www.srbiubih.com