Demonstracije sarajevske od 29. juna bile bi prosta nemogućnost u ma kojoj pravnoj i kulturnoj državi. Počete su jednim proglasom i kulturnoj državi. Počete su jednim proglasom gradskog zastupstva sastavljena, prema izričnom priznanju jednog od potpisnika, gradskog podnačelnika Josifa Vancaša, od vladinog komesara za grad Sarajevo u sporazumu sa drugim višim funkcionerima vlade, među kojima je bio i šef presidijala baron Kolas. (Jugoslavija, br. 129, 1919.).

Poziv je bio upućen sarajevskom građanstvu i plakatiran pred veče 28. i rano u jutru 29. juna. “I ako je poticaj za ovaj đavolski zločin”, pisalo je tamo, “potekao iz inozemstva – po iskazu atentatora nedvoumno je, da je bomba iz Beograda, – ipak postoji temeljita sumnja, da i u ovoj zemlji ima prevratnih elemenata. Mi osuđujemo zločin i duboko smo nesretni, da je atentat izveden u Sarajevu, čije se stanovništvo uvijek pokazivalo vjerno kralju i dinastiji, pa ja pozivam pučanstvo, da takove elemente. koji se daju na ovakove zločine, iz svoje sredine istrijebi. Bit će sveta dužnost pučanstva, da tu sramotu opere”. To je bio kao zvanični poziv na dela, koja su se snovala i za koja se u privatnim razgovorima došaptavalo, da bi bila rado viđena na merodavnim mestima.

To je bio u isti mah i “otvoreni list” za sve na rđavštine spremne elemente, da počnu javnu hajku protiv Srba iz reda. Oko 8 časova pre podne skupila se jedna gomila katoličkog i muslimanskog ološa sa pretežnim delom mladeži (potpuno su otsustvovali svi ozbiljniji elementi) pred katoličku katedralu, pa je, otpevavši carevku i kliknuvši slavu poginulom prestolonasledničkom paru, odmah počela stvarnim besom na Srbe. Po komandi jurnuše u obližnju srpsku školu, u dom, “gdje se odgajaju borci za zavjetnu misao”, kako govori Hrvatski Dnevnik br. 145 u svom opširnom izveštaju, izvukoše odatle klupe, tablo, knjige, slike i sve to onda počeše lomiti, cepati i seći na ulici. Noseći pred sobom carsku sliku i neprestano pevajući carevku, podeliše se onda u nekoliko grupa i pođoše na razne strane grada, da demoliraju ne samo zgrade srpskih ustanova (po naredbi ostale su pošteđene sve tri banke, jer je u njima bio zainteresovan i nesrpski kapital), nego i srpske radnje i privatne kuće. “Usput su uništene sve srpske radnje, kraj kojih se prošlo” I slaveći taj bestijalni nagon razaranja kao kakvo značajno delo nacionalnog heroizma Hrvatski dnevnik detaljno prikazuje, šta je sve urađeno pri tam napadima. Kod mesara Špire Novakovića izbačeno je svo meso na ulicu; kod Jove Palikuće prosutno vino, “stolice, stolovi, burad, čaše, flaše, peć – sve je bilo izbačeno”; kod Trifkovića knjižare “u prostoru u daljini od preko 150 metara hodao si po samim knjigama, bilježnicama i drugim papirima”. I sve tako dalje. Nisu bile pošteđene ni one bedne potleušice u Patkama i Piruši, gde se sirotinja skuplja u po jednoj sobi i gde je sav nameštaj nekoliko drvenih stvari i nekoliko ubogih krpa.

Bilo je uopšte dela najstidnije i najgrđe surovosti. Stara teško bolesna udovica, Savka Jeftanovića, izvučena je iz kreveta i ostavljena na sred sobe, da bi provalnici mogli i njega, kao i ostali bogati nameštaj, delom uništiti, a delom ugrabiti. U radnji Petra Vekića razbijali su grobne spomenike, krstove i naručene slike u njima, a u kući Riste Maksimovića nisu se smilovali ni na bolesnicu, koja je patila posle porođajnih bolova. “Sve je na ulici… pusta se ćirilica povalila po cesti, a kuća je sva iz temelja izrovana”. To je opis rušenja Srpske Riječi. I sve se to događalo na očigled vojske i policije. Ljudi su sasvim javno nosili svo potrebno oruđe za obijanje zatvorenih vrata kao sekire, poluge, makaze, motke i ostalo i po čitave su sate nesmetano vršili svoj provalnički posao.

Bosnische Post, poluzvanični list bosanske vlade, sam je pisao kako su prilikom napadaja na srpsku školu “hiljade ljudi, što su stali na Crkvenom Trgu i u obližnjim ulicama, među njima mnogi muški i ženske iz naroda, sa gromkim poklicima “živio” caru i Austriji a ogorčenim protiv Srba aplaudirali”. (br. 148, 1914.).

Pred štalom Gligorija Jeftanovića ja sam svojim očima gledao dva oficira, kako sokole polupijani mob kličući im bez zazora: “Samo čvrsto!” “Nur alles zertrummern!” Vojska, koja je bila na ulici, pozdravljala je demonstrante tobože s toga, jer su pevali carsku himnu i nosili carske slike, i ograničavala se samo na to, da “ogorčene građane” suzdržava, da usred grada i u po dana ne kradu po obijenim dućanima. jer su i u najvećem ogorčenju lojalni elementi razlikovali predmete od vrednosti i spasavali ih u svom patriotskom osećanju za dostojnije ruke. Kad je napanuta radnja braće Bajčetića kod Marijina Dvora, stajalo je vojništvo jedva deset koraka odatle, kod Ružićeve radnje, a ne pokušavajući da ma šta učini, da spreči taj napadaj. Tek oko pet sati iza podne, pošto se rulja obijajući tolike trgovine kolonijalne robe i skladišta alkohola bila ponapila i pošto su lojalni građani u svom ogorčenju zamenili svoja odela sa drugim odelima iz srpskih kuća, pa je nastala opasnost da se patriotske manifestacije ne protegnu i na “neprevratne” elemente “službouljudnog” grada, proglašeno je opsadno stanje i dobar deo vlasti predan prekom sudu.

Demonstracije su međutim delomično trajale i preko noći, a da niko radi toga nije bio pozvan na odgovornost, pa su u to doba opljačkane kuće Miloša Miloševića i Drage Ćukovića i radnja Sime Dodera. Srbi, koji su branili svoje vlasništvo, bili su vučeni na policiju i tamo nemilosrdno zlostavljani. To se, među ostalim, dogodilo i Niki Mitrićeviću, jednom od najuglednijih, najmirnijih, pa čak i od vlasti naročito odlikovanih, sarajevskih građana. “Sarajevski su demonstranti”, veli tačno izveštaj jednog osečkog lista, “jučer počinili strašno pustošenje. Sarajevo izgleda kao poslije ruskoga pogroma” (Narodna Obrana, br. 146) “Sav ovaj kraj pruža tužnu sliku, a razvaline, grozne i teške razvaline, svjedoče, kako se teško Sarajlija dojmilo zlodjelo razbojničke Srbinove ruke.” (Hrv. Dnevnik, br. 145).

Izvor: isarajevo.net