Prije 70 godina oslobođen je koncentracioni logor Jasenovac. On je postao simbol strahota i zvjerskih fašističkih zločina na Balkanu. 

5. maja 1945. godine Titovi partizani oslobodili su posljednje zatočenike koncetracionog logora Jasenovac. Ovaj logor, koji su stražari u bjekstvu gotovo potpuno uništili, postao je simbol sistematski vršenog genocida nad nekoliko stotina hiljada Srba, desetina hiljada Jevreja, Roma i antifašista u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (NDH), savezniku Njemačke i Italije u Drugom svjetskom ratu.

NDH je bila pod vođstvom fašističkih ustaša. U ranijoj fazi se na ustaše gledalo „samo“ kao na jednu nacionalističku terorističku organizaciju. Nakon njemačkog napada na Jugoslaviju, oni brzo preuzimaju ulogu vodeće snage i pouzdanog partnera okupatora. Njihova „nezavisna“ država obuhvatala je prostor današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine i dijelove sjeverne Srbije i brojala je oko 6 miliona stanovnika. Slično kao i nacionalsocijalisti, i ustaše su željele da “očiste” svoju zemlju od „stranih elemenata“. U prvoj liniji se mislilo na 1.9 miliona Srba, koji su tada živjeli na teritoriji NDH.

„Rješavanje srpskog pitanja“

Neposredno poslije osnivanja NDH 10.04.1941. godine ustaše su krenule da „riješe srpsko pitanje“. Prvi veći logor je napravljen u Jadovnu na planini Velebit. Za samo 132 dana tamo je ubijeno preko 40.000 ljudi. Na insistiranje italijanskih fašista taj logor je morao da bude zatvoren 1941. godine. Ubijanje se premjestilo na sjever, koji je bio pod uticajem Njemačke. Otvoren je logor Jasenovac, nazvan i „Balkanski Aušvic“. Ali, u toj „manufakturi smrti“, što je možda precizniji izraz, nisu postojale gasne komore. Zatvorenici su ubijani  pomoću hladnog oružija kao što su čekići i srpovi. Tada je nastalo specijalno oružije za „lako ubijanje“ Srba, koga su nazivali „srbosjek“.

Stotine hiljada žrtava

U tadašnjoj “velikoj Hrvatskoj” bila su 24 koncetraciona logora, od kojih su neki bili isključivo za djecu. Većina logora se nalazila na prostorima današnje Hrvatske. Kao i nacisti, i ustaše su vršile teror po čitavoj zemlji. Uz blisku saradnju sa katoličkom crkvom planirano je takođe da Srbe prisile da pređu u katolike i time postanu Hrvati. Ko se tome opirao bio je ubijen bukvalno na kućnom pragu ili gonjen u šumu gdje ljudi bivaju ubijeni u masama. Tamo gdje je to bilo moguće i gdje se to njima činilo svrsishodnim, ustaše su, da bi štedjele municiju, svoje žrtve bacali niz litice i u jame. 

Koliko je Srba stradalo u genocidu još je predmet diskusije. Ustaše su detaljnije nego Nijemci uspjeli da unište dokaze o svojim nedjelima pri čemu današnja istoriografija (US Holocaust Memorial Museum) polazi od toga da je nastradalo „samo“ 340.000 ljudi, dok drugi izvori govore da je u pitanju više od jednog miliona. Možda zvuči pomalo cinično, ali Srbi su donekle imali sreću u nesreći jer su često bili  koncentrisani u etnički homogenim ruralnim predjelima. Tamo bi uspjevali da brzo osnuju grupe otpora i da se odmetnu u šume i planine. Međutim Jevreji su uglavnom živjeli u gradovima, gdje su bili izloženi nemilosrdnim progonima. Relativno gledano jugoslovenski Jevreji su bile najveće žrtve u Drugom svjetskom ratu. Ukupno je 92 odsto jevrejskog stanovništva Jugoslavije izgubilo život u holokaustu.

Skoro zaboravljeni

Jedan od razloga zbog čega je genocid nad Srbima relativno nepoznat široj javnosti Austrije, je vjerovatno taj da je jednom društvu teško da sagleda sve aspekte Drugog svjetskog rata. U ovom kontekstu je Balkan, kao „sporedno mjesto dešavanja“, ostao uskraćen za potrebnu pažnju. Iako je genocid nad Srbima, za razliku od, recimo, jugoslovenskih Jevreja, sproveden isključivo na inicijativu hrvatskih ustaša, ne bi trebalo zanemariti ni odgovornost nacističke Njemačke za ovaj zločin.

Uzmimo na primjer operaciju „Zapadna Bosna“: 40.000 pretežno njemačkih i hrvatskih vojnika, krenulo je u borbu protiv 3.000 partizana,  koji su se krili na planini Kozara, u sjeverozapadnoj Bosni. Iz straha od zločina nadolazećih trupa, partizanima se priključilo 70.000 pretežno srpskih civila, koji su takođe pobjegli u planinu. Kao što se moglo i očekivati, partizani, koji su bili brojčano slabiji i lošije opremljeni, nisu bili u stanju da duže odolijevaju napadima nadmoćnijeg protivnika. U borbama je palo ukupno 1500 partizana. Uslijedili su masakri nad civilima i deportacija desetine hiljada njih u koncentracione logore, među ostalim i u Jasenovac. Jedan od aktera ovog vojnog uspjeha i njegovih posljedica po civilno stanovništvo bio je i izvjesni Kurt Valdhajm, koji će kasnije postati predsjednik Austrije. Za njegove „zasluge“ je dobio ustaški orden „Kralj Zvonimir“.

Suočavanje je bilo zabranjeno

U Jugoslaviji Josipa Broza Tita slobodna diskusija o ratnim zločinima koje su Jugosloveni počinili jednim drugima nije bila dozvoljena, čak je bila i kažnjiva. Kao i u drugim komunističkim zemljama istinu i istoriju pisali su oni koji su bili na vlasti i striktno su pratili crno-bijelu šemu. U centru naracije je stojala herojska borba partizana protiv okupatora, njegovih pomagača i domaćih izdajnika. Sve pale žrtve su uglavnom bile okarakterisane kao “žrtve fašizma”. Počinioci ili su uspjeli da pobjegnu zbog dobrih kontakata sa Vatikanom putem tkz. „pacovskih kanala“ u Južnu Ameriku ili im je suđeno od strane revolucionarnih sudova. Pitanje, da li su i brojni zločini, na primjer nad njemačkom nacionalnom manjinom, bili etnički motivisanii, potisnuto je u drugi plan.

Smisleno sjećanje

Taj skraćeni istorijski diskurs je međutim ostavio neriješenim dosta pitanja, oko kojih se počelo žustro svađati tek nakon pada Gvozdene zavjese. Poslije Titove smrti u javnosti počinje da se kritički preispituje odozgo oktroisana istina. Ali, Jugoslavija nije uživala ”luksuz” drugih socijalističkih država, jer ona nije bila etnički homogena. Svaka diskusija o etnički motivisanim zločinima moglo je da poljulja osijetljive međuetničke odnose. Slijedilo je poricanje, uveličavanje, okrivljavanje. Neki su pozivali i na osvetu. Sa poznatim rezultatom. 

Pravovremeno i potpuno suočavanje sa genocidom u Drugom svjetskom ratu moglo je – i sa aspekta današnjih odnosa u bivšoj Jugoslaviji – da pomogne  ljudima da shvate da se etnički motivisano nasilje ne može ničim opravdati. Samo u tom kontekstu sjećanje ima smisla. I iz ovog razloga ne smijemo zaboraviti niti jednu žrtvu etnički motivisanog nasilja.

Autor: Nedeljko Savić