Prijedlog aktuelnog ministra prosvjete u vezi sa vjerskom nastavom, koji se svodi na smanjivanje njenog izučavanja sa dvanaest na četiri godine u osnovnoj školi, kao i argumenti koji su pri tome izneseni protiv vjerske nastave, otvorili su čitav niz pitanja u javnosti. Između ostalih, i kakvu ulogu crkva i vjerske zajednice treba da imaju u jednom sekularnom društvu i kakav treba da bude model odnosa crkve i države?

Pojam sekularnost ima više značenja, mi ćemo ga koristi u smislu uređenja odnosa crkve i države – njihove odvojenosti. Upravo se zagovornici sekularnosti pozivaju na član 11. Ustava, koji glasi: „Republika Srbija je svetovna država. Crkva i vjerske zajednice su odvojene od države. Nijedna religija ne može se uspostaviti kao obavezna.“ Često oni koji tumače ovaj član sekularnost proklamovanu u njemu shvataju na isključiv način, odnosno da država i crkva treba da budu odvojene u apsolutnom smislu, bez ikakvog prostora za komunikaciju i saradnju; govore da je učestvovanje predstavnika crkve u određenim državnim institucijama protivno ustavu i u njemu proklamovanoj sekularnosti. Da li je zaista tako?

Ovakvo shvatanje sekularnosti blisko je onom koje je postojalo u tzv. drugoj Jugoslaviji. Poslije završetka Drugog svjetskog rata, gotovo svaka saradnja crkve i države naglo je prekinuta. Odnos prema crkvi bio je izrazito negativan, sve što je bilo u vezi sa vjerom i crkvom doživljavalo se kao nazadno i nepoželjno. Vjerska nastava je izbačena iz škola ubrzo poslije rata, a i Bogoslovski fakultet sa univerziteta nekoliko godina kasnije.

Bilo je mnogo otvorenih pitanja između države i crkve, a tamo gdje je postojalo zadovoljavajuće zakonsko rješenje, ono je ostajalo mrtvo slovo na papiru. S vremenom je crkva gurnuta na margine društva, i odnos prema crkvi se pretvorio u nekad pritajen, a nekad otvoren progon. Režim je s vremenom odlučio da crkvu pokuša da iznutra kontroliše, ako već ne može da je razbije. Nakon raspada bivše Jugoslavije, država u odnosu prema crkvi umnogome nastavlja kontinuitet s bivšom vlašću, samo pokušavajući da ga instrumentalizuje za svoje uskopolitičke interese.

Ovaj period profesor Milan Radulović s pravom naziva „vremenom manipulisanja”. S tzv. demokratskim promjenama 2000. godine, otvara se, međutim, prostor za regulisanje odnosa crkve i države na zdravijim osnovama i uz rješavanje mnogih otvorenih pitanja. Vjerska nastava je vraćena u državne škole 2001, a Bogoslovski fakultet u sastav Univerziteta 2004. godine.

Na donošenje Zakona o crkvama i vjerskima zajednicama čekalo se malo duže – usvojen je 2006. Ovaj zakon je napokon regulisao mnoga pitanja koja se tiču odnosa države i crkve: imovinu i finansiranje crkava i vjerskih zajednica, status vjerskih škola, prava iz radnog odnosa. Upravo je vjerska nastava, koja je i kod nas poslije vraćanja pokazala pozitivne efekte, primjer saradnje kakvu bi trebalo da imaju crkva i država. Na osnovu ovoga može se reći da je postojanje vjerske nastave vid afirmisanja vjerskih sloboda, koje spadaju u fundamentalna ljudska prava. Zato ona i postoji u oko 40 evropskih zemalja.

Odvojenost države i crkve, odnosno neutralnost države u odnosu na vjerske zajednice, nesumnjivo je jedno od važnih ustavnih načela. Ova ideja nije samo naša. Ona postoji u mnogim zemljama. Koncept odvojenosti preuzeo je veliki broj modernih evropskih država. S druge strane, i tamo gdje pravni sistem predviđa odvojenost države i crkve, ona po pravilu nigdje u Evropi ne znači nepremostivi jaz, nespojivost obavljanja zajedničkih poslova i funkcija. Za razliku od modernog poimanja pravnog koncepta vjerske neutralnosti države, kod nas je odjek floskule „religija je opijum za mase” još uvijek i te kako prisutan.

Prema tome, shvatanje da separacija u ovom slučaju znači neprijateljstvo, duboko je usađena i danas. Zbog toga se često pod odvojenošću države i crkve podrazumijeva da se njihove djelatnosti ne smiju preklapati, da one ne smiju obavljati nikakve zajedničke poslove, da ništa što predstavlja državnu funkciju ne smije biti ni dotaknuto od crkve. U najvećem broju pravnih sistema u kojima se proklamuje princip sekularnosti, neutralnost nema takav smisao. Odvojenost, ali ne i odbojnost. Ruka ruci, ali ne i ruke dalje od mene. Da li i odvojenost crkve i države može biti pozitivan model odnosa? Da, ako je to model prijateljske odvojenosti.

Izvor: Politika