Brownfield lokacije u Banjaluci su zapušteni i neiskorišćeni industrijski i vojni kompleksi, zapušteni i napušteni objekti javnih ustanova (bolnica, zatvora, škola, domova kulture, mjesnih zajednica i sl.), stanovanja, kao i zapušteni prostori željeznica, komunalni objekti, ali i zapuštene pejzažno-arhitektonske strukture. Industrija je bila prioritetna privredna grana u Bosni i Hercegovini (od 60 – 90-tih godina prošlog vijeka), a Banjaluka sa Mrkonjić Gradom i Prijedorom, izrazito industrijska regija i grad. 

Radnička klasa je formirana od nekadašnjeg seoskog stanovništva iz bliže i dalje okoline. Pored velikog udjela porodica industrijskih radnika u stanovništvu Banjaluke, takođe je zavidan procenat pripadao porodicama vojnih lica. Čitavi kvartovi i stambena naselja, opremljena svim pratećim sadržajima stanovanja (društvenog standarda), namjenski su izgrađeni za pomenute kategorije stanovništva (naselja Borik, Mejdan, Starčevica,…). Taj proces je bio gotovo sinhronizovan sa još jednim važnim procesom lociranja vojnih poligona u ruralnom okruženju Banjaluke i kompleksa kasarni u gradskom području.

Banjalučki industrijski kompleksi koji danas spadaju u kategoriju zapuštenih i neiskorišćenih prostora (brownfields), bili su planirani, projektovani i izgrađeni po vrlo visokim standardima – tehničko-tehnološkim, sanitarnim, higijenskim, funkcionalnim i oblikovnim. Međutim, nisu održavani na odgovarajući način i vremenom su postavljeni standardi opadali. Zahtijevani ekološki standardi su 70-tih godina bili mnogo niži nego što je danas slučaj (u pogledu zagađenja na primjer), ali su zato industrijske zone uključivale velike planirane površine zaštitnog vegetacijskog pojasa i zone rekreacije. Industrijski kompleksi koji su zahtijevali posebne uslove za ispuštanje otpadnih voda, smještani su u okviru industrijske zone uz obale rijeke Vrbas, nizvodno, na istok i sjeveroistok od užeg gradskog područja. Fabrike koje nisu proizvodile takvu vrstu otpada, niti zagađenja (kao što su „Rudi Čajavec“ i „Kosmos“), bile su locirane u gradskom području, a ne u industrijskoj zoni.

Elektronska industrija „Čajavec“ pripadala je, malim dijelom i vojnoj industriji (pet preduzeća); ali je u potpunosti bila prihvaćena kao prava gradska fabrika – poslovni sistem sačinjen od dvadeset četiri preduzeća. U njoj su radili Banjalučani koji su stanovali u blizini ili neposrednoj okolini, odakle su uglavnom biciklima dolazili na posao, a kompleks fabrike obezbjeđivao im je sve potrebne dnevne usluge. Postojala je poistovećenost sa fabrikom i vezanost zaposlenih i ostalih građana za nju. Banjaluka je bila prepoznatljiva u jugoslovenskom prostoru po svojoj elektronskoj industriji, a to je doprinosilo osjećaju sigurnosti kod njenih građana. Ovaj prostor ima sopstvenu istoriju unutar istorije grada, u koju su utkane pojedinačne životne priče bivših zaposlenih i njihove grupne i kolektivne istorije.

Ovaj poseban gradski prostor sa izgrađenom fizičkom strukturom tipičnom za industrijske i poslovne sadržaje tog vremena i danas ostvaruje dominantan vizuelni efekat u odnosu na okolnu stambenu arhitekturu i njoj prateću izgrađenu strukturu, a nalazi se uz samo gradsko jezgro i najjaču tranzitnu saobraćajnicu, što dovodi do toga da se ovaj prostorni kompleks doživljava kao ‘grad u gradu’- cjelovit, ali ne kao odvojen i izolovan. Posjedovao je sve arhetipske simbolične prostorne elemente tradicionalnog grada: nekoliko ulaznih kapija, ograde/zidove, uličnu mrežu i tipološki različite objekte i zajedničke otvorene prostore. U posljednje vrijeme, svakodnevno korišćenje ovih prostora od strane stanovnika, na drugačije načine nego u vrijeme funkcionisanja fabrike (trgovina, sport i rekreacija, zdravstvene, komunalne, projektantske i konsultantske usluge, ugostiteljstvo, zabava, visoko obrazovanje i mnogo drugih), sjedinjuje ih u polivalentno mjesto društvene komunikacije, a autentičan dizajn građevina sa internacionalnim odlikama (međusobno različitog boniteta) – materijalnim i nematerijalnim svjedočanstvom jedne epohe u nestajanju.

Komunikativni karakter ovog prostora prevazilazi slabosti i ograničenja koje su obilježavale njegovo trajanje u posljednje dvije decenije. Zajedno sa neposrednim okruženjem, on čini poseban dio gradskog pejzaža koji posjeduje akumuliranu energiju, stvaranu još od kraja 19. vijeka, kada je u najbližoj okolini, na mjestu za koje se još uvijek koristi istoimeni toponim – Paskolova ciglana, izgrađena prva ciglana u Banjaluci. Preduzetnički i proizvodni duh ovog područja koji su ga odlikovali kroz duži vremenski period urbanog razvoja Banjaluke, određuju ga kao posebno mjesto u gradu, a vrijeme u kome je aktivno učestvovao u gradskom životu, kao neponovljivo u istoriji grada.

Sve nas to navodi na tezu da očuvanje, održavanje i reafirmacija njegovog autentičnog duha, vizuelne prepoznatljivosti i prostorne obuhvatljivosti, postaju neodložni. Raznovrsne karakteristike, vrijednosti i zanemareni potencijali ovog prostora, sintetisani u prostorno jasno definisanom i jedinstvenom dijelu urbanog pejzaža, daju nam za pravo da ga vrednujemo kao posebnu jedinicu kulturnog pejzaža, čime bi ovo posebno mjesto sa svojim identitetom, zadobilo tretman kakav zaslužuje i očuvalo integritet kao kulturni, društveni i prostorni fenomen grada. Time bi se stvorio prostor za povratak zajedničkih zanemarenih i prikrivenih vrijednosti i značenja u naše okruženje.

Autor teksta je mr Dijana Simonović sa Arhitektonsko-građevinsko-geodetskog fakulteta (AGF) Univerziteta u Banjaluci. Objavila je monografiju Pejzažni gradovi: poređenje razvoja urbanog identiteta Banjaluke i Graca (2010), u izdanju AGF.

Dijana je održala predavanje na ovu temu u okviru radionice o urbanoj regeneraciji brownfield lokacije fabrike „Rudi Čajavec“ u Banjaluci, 10. aprila 2013. godine na AGF.

Autor fotografija je Bojana Radić, student AGF.

(Frontal)