autor:  Mišo VIDOVIĆ

Fotografije: Mišo VIDOVIĆ i arhiva

Na platou ispred spomenika sačekaće ih nekadašnji partizani i pripadnici NOP-a, učesnici  antifašističke borbe, koji će se prisjetiti i ispričati im o borbi  hiljade Banjalučana protiv  njemačkih okupatora i fašista i njihovih slugu tokom Drugog svjetskog rata, od 1941-1945.

Tada su banjalučki osnovnoškolci, a sada,  nakon skoro četrdesetak  godina  odrasli ljudi, od nekadašnji pripadnika partizanskih jedinica i učesnika antifastičke borbe  mogli čuti i da je... Početkom juna 1941. godine, baš tu, na  Šehitlucima održano savjetovanje Oblasnog komiteta KPJ za Bos. Krajinu i drugih pripadnika NOP-a. Donesena je odluka za dizanje opštenarodnog ustanka protiv okupatora i domaćih izdajica, a sredinom istog mjeseca formira se Oblasno vojno rukovodstvo. Takođe, da su pripadnici u junu 1941. godine  održali  sastanak  na Starčevici, na kojem je odlučeno da jedan broj njih ode u sela u Bosankoj Krajini, a drugi dio da se uključi u  formirani Banjalučki partizanski odred. U gradu je ileglano  organizovan "Odbor narodne pomoći", dva sanitetska kursa, a rađeno je  i na rasturanje proglasa i letaka. Banjalučanin i narodni heroj Drago Mažar, koji se  nalazio u partizanskom odredu na Starčevici, zapisao je o tim danima: "...Svake noći  spuštali smo se preko Rebrovca na ušće Vrbanje u Vrbas i tu primali oružje od Karla Rojca. Po danu smo vršili vježbe, obilazili sela, prikupljali puške. Iz grada smo dobijali odjeću, hranu i vojničku opremu..."

Okupatorske vlasti  pokušavaju da uhvate istaknute pripadnike NOP-a u gradu: Nekim  im uspijevaju pobjeći, ali  8. oktobra hapse  Aleksandra Bracu Potkonjaka, koji je bio komandir za vezu i ilegalno je boravio u gradu, a dan kasnije, 9.oktobra, uhapšeno je i 56 aktivista i saradnika NOP-a. Međutim , i pored hapšenja i ubijanja istaknutnih pripadnika NOP-a, krajem 1941. godine  u gradu su formirane omladinske udarne grupe, čiji je zadatak bio da u slučaju napada partizanskih jedinica djeluju iznutra protiv fašističke odbrane, dok je u većini njemačkih, ustaških i domobranskih organizacija ilegalni NOP je imao svoje aktiviste i saradnike. Aktivisti banjalučkog NOP-a, 21. maja 1942. organizuju bijeg prvih partizanskih pilota - Rudi Čajevca, Franje Kluza i Miše Jazbeca, a tokom 1943. godine rad aktivista se proširuje na okolinu grada. Koliko je u jednom trenutku bio jak i organizovan antifaštički pokret, i u kolikoj su mjeri aktivisti i pripadnici NOP-a čak i kontrolisali pojedine dijelove grada, svjedoči i podatak da su okupatorske vlasti dio grada na desnoj obali Vrbasa, poznat kao Peti kvart, naselje Mejdan u zvaničnim dokumentima nazvali i “vodili “ kao “Crveni kvart”, odnosno jako antifaštičko uporište. Uoči Nove 1944. godine, tačnije 31. decembra snage Petog korpusa NOVJ izvršile su prvi napad na neprijateljski garnizon u Banja Luci. 

U drugoj polovini 1944. godine NOP pojačano djeluje unutar neprijateljskih vojnih jedinica, kada su  na slobodnu teritoriju iznesene velike količine hrane, obuće, oružja. U drugoj polovini septembra 1944. godine, izvršen je i drugi napad partizanskih jedinica na Banja Luku, ali partizani su se morali povući pred oklopnim njemačkim jedinicama. Iz grada je tada, sa partizanima na slobodnu teritoriju, izašlo oko 7000 građana, dok je u opustjelom gradu ostalo nekoliko hiljada starijih, žena i djece. Noću 21/22. aprila 1945. neprijateljske jedinice koje su bile u Banja Luci napuštaju grad, a 22. aprila 1945. dijelovi X krajiške divizije NOVJ ulaze u grad, što je bio i prvi dan oslobođenja Banjaluke od fašizma tog vremena.

Ovo je samo jedan mali djelić bogate antifašističke borbe i tradicije Banja Luke, koji su tog 22. aprila hiljadu devetsto sedamdedeset i neke godine mogli čuti tadašnji učenici banjalučkih osnovnih škola okupljeni ispred spomenika palim pripadnicima NOR-a i NOP-a na Šehitlucima.

Ostalo je zabilježeno i da je  banjalučka porodica Mažar dala tri narodna heroja, braću – Josipa  Šošu,  Ivicu  i Dragu, ali i da su iz porodice Pavlić  u antifašističkoj borbi poginula tri člana, takođe braća – Stjepan, Dane i Nikica.

“...Banjaluka, 22. april 1945....U mnogim domovima je radost oslobođenja bila zatomljena najvećom boli. Jer, mnogobrojni su oni koji su otišli u borbu, a neće se moći radovati toliko priželjkivanoj slobodi na ulicama svoga grada...Možda je najtužnija majka braće Pavlić. Njena tri sina, trojica prvoboraca, Pipo, Dane i Nikica, su poginuli...I Šoša, koji je postao za života, legenda na Kozari svojom nesutrašivošću i odlučnošću, legendarni komandant koji je Titu predao rapost u Jasenici, na najvećoj smotri vojnih jedinica održanoj u toku NOR-a neće se pojaviti i biti pozdravljen u gradu svoje mladosti...”, zabilježio je poznati banjalučki novinar i publicista Aleksandar Aco Ravlić, u svojoj knjizi “Banjaluka - napori i radosti”, objavljenoj 1985. godine.

Hiljade stanovnika grada učestovovalo je u antifašističkoj i narodnooslobolačkoj borbi, a Banja Luka i njena okolina je dala i više od dvadeset narodnih heroja: Boško Karalić, Drago Mažar, Rada  Vranješević, Ante  Jakić, Drago  Lang, Rade  Ličina, Vahida Maglajlić, Šefket Maglajlić, Ivica Mažar, Josip Mažar-Šoša, Danko  Mitrov, Stjepan Pavlić, Branko Popović, Đuro Pucar - Stari, Karlo  Rojc, Milorad Umjenović, Kasim Hadžić, Ranko  Šipka, Osman Karabegović, Veselin Masleša, Rudi Čajavec, Franjo Kluz, Milančić Miljević...