Bahatost i nebrigu prema stećcima načelnika opštine Istočno Novo Sarajevo Ljubiše Ćosića, nastavilo je preduzeće RADIS d.o.o Istočno Sarajevo koji su izradili urbanističko-tehničke uslove koji su bili osnov za izdavanje Lokacijskih uslova, a pri tome nisu tretirali grupu stećaka lociranih na navedenom lokalitetu. Dakle, više nego evidentno je da je preduzeće RADIS bilo dužno da evidentira stećke kako bi se zabranila gradnja novog objekta na toj lokaciji.

Uništavanje je dalje nastavljeno pod odgovornošču gradonačelnika Istočnog Sarajeva Nenada Vukovića (PDP). Naime, sve inspekcije koje su bile dužne da obustave bilo kakvu dalju radnju na predmetnoj lokaciji su u nadležnosti Grada Istočno Sarajevo, tako da je Vuković najdirektnije odgovoran što inspekcije nisu uradile svoj posao. Takođe, Vuković nas je bezbroj puta uskratio za odgovore na naše upite.

(Nenad Vuković i Ljubiša Ćosić)

Prema članu 85. Zakona o kulturnim dobrima (Službeni Glasnik Republike Srpske broj 11/95 i 103/08) jasno stoji da je dislokacija nekropole sa stećcima moguća ali samo u izuzetnim slučajevima i ako za to postoje opravdani razlozi. Ali u ovom slučaju opravdanih razloga za izmještanje nije bilo, osim ako stranačke kolege Ćosić-Kojić ne smatraju gradnju malog hotela „slučajem od izuetne važnosti“.

(Stav Ministarstva prosvjete i kulture upućen Frontalu 25. 06. 2019. godine)

Napominjemo da bosanskohercegovačka groblja sa pripadajućim nadgrobnicima iz perioda srednjeg vijeka, na 40. zasjedanju UNESCO-ovog Odbora za svjetsku baštinu, održanog 2016. godine, u Istanbulu u Turskoj, pod nazivom: Stećci – srednjovjekovna groblja nadgrobnih spomenika, uvrštena na Popis svjetske baštine UNESCO-a, te se kroz sam upis na tu Listu štiti i fenomen stećka kao jedinstvene pojave u srednjovjekovnoj praksi sahranjivanja, koja je kao takva prepoznata od strane Komiteta za svjestku baštinu, zbog čega svi stećci bez obzira da li imaju status nacionalnog spomenika, da li se nalaze na Privremenoj listi ili je za njih podnesena peticija/prijedlog za proglašenje nacionalnim spomenikom BiH, štite kao takvi te nije dopušteno njihovo skrnavljenje i uništavanje, te da se ovih odredbi moraju pridržavati i institucije i pojedinci. Ovo očigledno ne važi za pojedince i institucije u Republici Srpskoj, kojima fenomen stećaka i njihov istorijski značaj ne znači mnogo.

Primarna lokacija ove nekropole stećaka se nalazila na lokalitetu Pavlovac i bila je zaštićena Rješenjem od avgusta 1977. godine donesenim od strane Gradskog zavoda za zaštitu i uređenje spomenika kulture Sarajevo. Tokom 1980. godine Gradski zavod izvršio je radove na dislokaciji nekropole sa stećcima i djelmično arheološko iskopavanje grobova. Kako su nam rekli iz Zavoda za očuvanje nacionalnih spomeika BiH akcija dislokacije stećaka obavljena je u organizaciji Zavoda o trošku JNA.

7 godina je trajao pritisak na vlast da se riješi pitanje ove nekropole stećaka, ali očito bezuspješno. Još 2012. godine sveštenik Vanja Jovanović iz Stare crkve na Baščaršiji je 2012. izdao brošuru o stećcima na Pavlovcu. Godinu dana kasnije grupa etnologa, istoričara i građana koji su pokrenuli priču o tematskom parku „Nekropola Pavlovac“ imali su sastanak sa načelnikom opštine Istočno Novo Sarajevo Ljubišom Ćosićem na kojem je načelnik podržao tu ideju ali je sve ostalo na obećanjima. Da stvar bude gora, Ćosić je nakon izmještanja grupe stećaka na upite novinara Frontala poricao da je uopšte znao za postojanje grupe stećaka na predmetnoj lokaciji, no brojni dokazi i medijske objave su potvrdile suprotno te demantovale Ćosićeve tvrdnje.

Od aprila do današnjeg dana, institucije Republike Srpske nisu uspjele da riješe ovaj problem, a reklo bi se da se nisu previše ni potrudile niti pokazale ni namjanju zainteresovanost i zabrinutost ovim slučajem.

Odnos prema stećcima nikada nije bilo na zavidnom nivou u našoj zemlji, pa su tako kroz istoriju poznati brojni primjeri nezakonitog uništavanja kulturnog blaga Bosne i Hercegovine i narušavanja nacionalnih spomenika.

Podsjećamo, ukoliko se utvrdi da je došlo do oštećenja ili uništenja nacionalnog spomenika pokreće se postupak kod nadležnog tužilaštva u cilju utvrđivanja odgovornosti i kažnjavanja počinilaca. Ali, u slučaju izmještanja i oštećenja nekropole stećaka u opštini Istočno Novo Sarajevo ništa do sada nije poduzeto niti je pokrenut postupak protiv počinioca.

Komsija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH obavijestila je nadležne inspekcijske organe o ovom slučaju, ali kako kažu povratni odgovor još uvijek nisu dobili.

„Komisija ima nezvanične informacije da se trenutno radi na rješavanju problema u cilju vraćanja stećaka na izvornu lokaciju, a cijeli postupak koordinira kancelarija UNESCO-a u BiH u saradnji sa opštinom i nadležnim ministarstvom“, kazali su iz Komisije.

Ovu informaciju su nam potvrdili iz Kancelarije UNESCO-a u Sarajevu, koja predstavlja jedinu svjetlu tačku u ovom slučaju.

„Koristim ovu priliku da Vam potvrdim da je UNESCO izrazio spremnost da pomogne u rješavanju problema, s tim da će se sve odvijati uz koordinaciju nadležnih institucija. Lokacija sa koje su stećci nedavno izmješteni je sekundarna lokacija, na koju su 1980-tih godina isti izmješteni radi izgradnje vojnoga poligona. Projekat koji podržava UNESCO predviđa povratak svih stećaka na izvornu lokaciju, jer postoji detaljna dokumentacija i snimci nekropole prije izmještanja stećaka“, rekao je Siniša Šešum, šef Kancelarije UNESCO-a u Sarajevu.

Članovi Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH koji rade na slučaju izmještenih stećaka u opštini Istočno Novo Sarajevo su dr Amir Pašić, Goran Milojević i Radoje Vidović. Zaposleni predstavnik iz Republike Srpske u Komisiji je Goran Milojević. Milojević je dugogodišnji kadar Partije demokratskog progresa (PDP), radi kao član Komisije za finansijske i administrativne poslove u Domu narodu BiH te kao član Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH, a ujedno honorarno radi i u Osnovnom sudu BL, Pravobranilaštvu Republike SRpske, Republičkom zavodu za statistiku i Zavodu za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju „Dr Miroslav Zotović“. S toga i ne čudi što Milojević pored silnih obaveza na navedenim tezgama, ne stiže da se bavi rješavanjem problema uništenih stećaka iako je član Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH koji radi na slučaju izmještanja stećaka.

Naime, Milojevića je u januaru 2016. godine imenovao njegov stranački kolega Mladen Ivanić, tadašnji član Predsjedništva BiH. Odlukama Dejtonskog sporazuma i Predsjeništva BiH bilo je definisano da Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika ima pet članova, od kojih su tri stranci. Prvobitno je strane članove komisije imenovao UNESCO, ali je imenovanje ovih članova u skladu s Dejtonskim sporazumom, od 2001. u nadležnosti Predsjedništva BiH.

(Goran Milojević, PDP)

Plata članova Komisije je preko 4 500 KM mjesečno, odnosno 7 300 KM bruto, ali očigledno nedovoljno da odgovorno rade svoj posao. 

U Komisiji su zaposlene još tri osobe sa prebivalištem u Republici Srpskoj. Ko su te tri osobe nismo uspjeli da saznamo jer su iz Komisije odbili naš zahtjev o slobodi pristupa informacijama navodeći da objavljivanje tih informacija „nije opravdano javnim interesom“.

„Odbija se pristup informacijama, odnosno navođenje imena i prezimena osoba zaposlenih u Komisiji sa prebivalištem u Republici Srpskoj, jer objavljivanje tih informacija nije opravdano javnim interesom. Tri osobe zaposlene u Komisji sa prebivalištem u Republici Srpskoj imaju status zaposlenika, a ne imenovanih lica“, Mirzah Fočo, izvršni funkcioner Sekretarijata Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika.

Redakcija Frontala se obratila i Ombudsmenu ali odgovor na pitanje ko su tri člana Komisije iz Republike Srpske, nismo dobili. Očito ni za njih ova informacija nije od javnog interesa.

Ništa više za rješavanje ovog problema nije uradio ni Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske. Novinari portala Frontal su više puta pokušali doći do zvaničnog stava direktora Zavoda, sada već bivšeg direktora Slobodana Nagradića (tada člana DNS-a) ali bezuspješno. Nagradić kao saučesnik ovog prećutnog kriminala se nikada nije oglašavao. Iz Zavoda nakon brojnih naših upita šta je to što su do sada uradili kada je u pitanju izmještanje i uništavanje stećaka, oglasila se profesorica arheologije Ljubica Srdić koja je pokušala da „iščupa“ situaciju.

„Poštujući dogovor na sastanku u Minstarstvu za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju od 27. 06. 2019, gdje se razgovaralo o ideji formiranja arheološkog parka i vraćanju nekropole Pavlovac na originalnu lokaciju u Istočnoj Ilidži, zaključeno je da upriličimo jedan sastanak u Istočnoj Ilidži sa predstavnicima ove opštine i opštine Istočno Novo Sarajevo. Zato je ekipa Zavoda u sastavu  profesor arheologije Ljubica Srdić, arhitekta Aleksandra Balaban, Vanja Šotra Dursun, konzervator, bila je u Istočnoj Ilidži 11. 10. 2019. godine. Domaćin je bio načelnik Istočne Ilidže Marinko Božović, a bili su prisutni načelnik Odjeljenja za Urbanizam Istočne Ilidže Nenad Berjan, kao i predstavnik opštine Istočno Novo Sarajevo, Igor Đokanović, načelnik Odjeljenja za privredu i društvene djelatnosti.

Tema sastanka je bila izgradnja arheološkog parka na Pavlovcu te zaštita kulturno-istorijskog nasljeđa – stećaka koji se nalaze na teritoriji opštine Istočna Ilidža, kao i vraćanje stećaka na primarnu lokaciju na teritorije opštine Istočna Ilidža na lokalitet Pavlovac. Planirana zaštita bi se prije svega odnosila na nekropolu stećaka u Pavlovcu i nekropolu stećaka u Krupcu, koje se nalaze u sekundarnom položaju“, kazala je Srdićeva, koju nismo pitali o sastančenjima niti o temama tih sastanaka, već konkretno šta su preduzeli kada je u pitanju izmještanje i uništavanje stećaka i da li su podigli krivične prijave protiv onih koji su bez propisa i odobrenja Vlade RS izvršili izmještanje. Takođe, Srdićeva nije rekla ni kojim parama i i iz kojeg budžeta će se ti planovi realizovati što zapravo predstavlja samo njihovu pustu želju.

Odgovor na drugo pitanje smo dobili od načelnik Odjeljenja za zajedničke poslove Republičkog zavoda i pravnik Draška Greba koji je kazao da nemaju saznanja da li su i protiv koga podignute krivične prijave. Dakle, očigledno je da ni Republički zaovd nije podigao tužbe protiv onih koji su bez propisa i bez dozove izvršili izmještanje grupe stećaka i uništili tih tako da je njihova restauracija i vraćanje u izvorno stanje gotovo nemoguće o čemu svjedoče i slike uništenih stećaka.

Pred samo objavljivanje ovog teksta, takođe nakon više upita koje smo poslali, konačno se oglasila i Jasna Milešević (Ujedinjena Srpska), novi v.d. direktora Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske koja je došla na Nagradićevo mjesto.

Nakon što su nam više puta kazivali da se mora utvrditi procjena štete uništenih stećaka, Mileševića je kazala da  su stećci srednjovjekovni nadgrobni spomenici i u tom smislu ne postoje parametri kojima bi se odredila njihova funkcionalna vrijednost, a samim tim ne postoji adekvatna skala procjene štete, niti stručno lice sposobno da procjeni finansijsku i vrijednosnu štetu.

I dok se u institucijama Srpske zapošljavaju po partijskom liniji i stranačkoj podobnosti, a ne po stručnosti i sposobnosti, ne čudi nas što niko ne mari za kulturno nasljeđe ove zemlje dok god imaju redovan i sigurna primanja kao i podršku šefova svojih stranaka. Valjda za Mileševićevu stećci ne spadaju u kulturno-istorijsko nasljeđe.

Naime, Mileševićeva koja je na čelu Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske koji djeluje u sklopu Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske, kadar je Ujedinjene Srpske. Stranački podoban za fotelju u institucijama Srpske bio je i Slobodan Nagradić koji je kao kadar DNS-a, stranke koja je zajedno sa Ujedinjenom Srpskom koalicioni partner vladajućoj strukturi, bio postavljen na mjesto direktora Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske. Nakon što je ostao bez te fotelje dobio je ništa manje vrijednu i dobro plaćenu funkciju, a to je savjetnik predsjednika NSRS Nedeljka Čubrilovića što znači da je Nagradić postao član DEMOS-a, stranke na čijem je čelu upravo Nedeljko Čubrilović.

(Slobodan Nagradić i Jasna Milešević)

Pokušaj da se skrene sa glavne teme i pitanja „KO ĆE ODGOVARATI ZA UNIŠTAVANJE STEĆAKA I KO ĆE VRATITI UNIŠTENE STEĆKE U PRVOBITNO STANJE“, postalo je uobičajna praksa kada su u pitanju odgovori na pitanja naših novinara. Svima je bar toliko jasno da neko mora da odgovara za ovaj prećutni kriminal bahatih funkcionera i da neko mora preuzeti brigu za kulturno-istorijsko nasljeđe ove zemlje. 

Postavlja se pitanje, do kada će odgovorni da sastanče, planiraju i „mažu oči javnosti“ sa kojekakvim rješenjima i izgradnjama parkova, kada se jasno zna da je šteta već pričinjena a stećci većinom uništeni.

Od aprila do danas poslali smo na desetine upita i pokušali da dođemo i do ministra za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske Srebrenke Golić (SNSD), ali su se iz Ministarstva oglušili na naše brojne zahtjeve. Odgovornost ministra Srebrenke Golić je ogromna i s obzirom da nije željela da se oglašava a pri tome je na čelu Ministarstva koje je nadležno za izdavanje licenci preduzećima koji izvode urbanističko-tehničke uslove kao što je RADIS d.o.o, takođe snosi dio krivice za uništavanje kulturnog bogatstva.

Ova situacija pokazuje da kada su kriminal i korupcija u pitanju, među strankama ne postoje sukobi i neprijateljstva jer na kraju lični interes je ono što ih sve spaja.

(Srebrenka Golić)

11 godina od peticije da se Grupa stećaka proglasi nacionalnim spomenikom BiH

Mnogi danas, da li zbog nezainteresovanosti ili sosptvenog neznanja, zatvaraju oči pred činjenicom da je upravo kulturna baština pitanje kolektivnog identiteta. Napori da se kulturna baština očuva i održi u BiH je sve manja, a odnos BiH prema kulturi ogleda se u tome što se najmanje državnog novca izdvaja upravo za kulturu.

Nebriga institucija na svim nivoima BiH o stećcima kao kulturnom nasljeđu datira još odavno, ali i pokušaji pojedinaca da zaštite to bogatstvo.

Naime, 14. oktobra 2008. godine, ugledni sarajevski arhitekta mr Borislav Spasojević koji je preminuo 2016. godine, uputio je prijedlog, odnosno peticiju da se Grupa (gomila) stećaka sa lokacije Pavlovac u Lukavici, opština Istočno Novo Sarajevo, proglasi nacionalnim spomenikom BiH. 

Prema odredbama člana V stav 3. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u BiH, u periodu od godinu dana od dana podnošenja prijedloga za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom, odnosno do donošenja konačne odluke Komisije, svi nadležni organi vlasti, institucije i pojedinci dužni su da se suzdrže od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu oštetiti dobro.

Komisija je potom na svojoj 46. sjednici održanoj 2009. godine donijela Stav o izmještanju stećaka sa grobalja kojima pripadaju, a u kojem je dala uputstva o tome kada izmještanje stećaka može biti dopušteno:

- Ukoliko je došlo do njihovog prirodnog pomjeranja i ugroženosti usljed prirodnih fenomena

- Ukoliko postoje jasni dokazi da bi njihovo zadržavanje na trenutnoj lokaciji predstavljalo ozbiljan rizik sa sam spomenik

- Kad postoje snažni argumenti vezani za javno zdravlje i sigurnost građana

- Argumenti za izmještanje mogu vrlo rijetko postojati ukoliko je izvorni kontekst tako ozbiljno i nepovratno degradiran da spomenici višu  nisu čitljivi ili shvatljivi ili, u nekih slučajevima kad im se zaklanja vizura.

Na osnovu navedenog jasno je da nije postojao niti jedan razlog kako bi se grupa stećaka na lokaciji Mladice izmjetila, pri tome njihovo izmejštanje nije odobrila ni Vlada Srpske, što ukazuju na samovolju institucija opštine Istočno Novo Sarajevo i žalosnu činjenicu da su stećci koji su preživjeli vijekove prepušteni volji onih koji na njih gleda kao na „gomilu beskorisnog i bezvrijednog kamenja“ čija je vrijednost 110.000 KM. 

Grupa stećaka na lokaciji Mladice su živi dokaz da su stećci žrtve nepostojanja bilo kakve kulturne politike, odnosno da su žrtve politike.

Iz Okružnog javnog tužilaštva u Istočnom Sarajevu potvrdili su za Frontal da su zaprimili operativni materijal na ocjenu i nadležnost od strane Policijske stanice Istočna Ilidža, ali još uvijek nisu preduzete nikakve mjere i radnje vezano za rješavanje ovog slučaja.

„Navedeni materijal je zaveden u evidenciju predmeta TCMS koje vodi Okružno javno tužilaštvo u Istočnom Sarajevu. Nakon ocjene i analize kompletnog materijala koji je podnesen od strane Policijske stanice Istočlna Ilidža, predmetni tužilac će poduzeti sve mjere i radnje koje su propisane Zakonom o krivičnom postupku Republike Srpske“, kazao je Neven Kramar, sekretar Tužilaštva.

Samo Vlada Srpske može donijeti Odluku o premještanju kulturnog dobra

Skoro sedam mjeseci je prošlo ali i dalje nema krivice, nema odgovornosti, nema pričinjene materijalne štete bez obzira što su iz Ministarstva prosvjete i kulture RS jasno kazali da se samo Vlada Republike Srpske može donijeti Odluku o premještanju nepokretnog kulturnog dobra na novu lokaciju ali da se njima vlasnik sporne parcele na kojoj su se nalazili stećci nije obratio u ovom slučaju.

„Ukoliko se u postupku inspekcijske kontrole utvrdi da postoje određene nepravilnosti i odgovornost određenih lica, inspektor je ovlašten da odredi da li je potrebno provoditi preventivne ili korektivne mjere, ili u krajnjem slučaju i represivne mjere, koje bi podrazumijevale podnošenje prijave nadležnim organima za pokretanje odgovarajućeg postupka, ako povreda propisa predstavlja prekršaj ili krivično djelo“, kazali su iz Odjeljena za informisanje Ministarstva prosvjete i kulture RS.

(Stav Ministarstva prosvjete i kulture RS)

S obzirom da su radovi na predmetnoj lokaciji nastavljeni i da možemo uskoro očekivati novi hotel, sve ukazuje na činjenicu da inspekcijski organi Grada Istočno Sarajevo i Republičkog tužilaštva RS nisu preduzeli nikakve mjere, a sudbina stećaka ostaje neizvjesna i prepuštena na milost Okružnom javnom tužilaštvu u Istočnom Sarajevu.

Zanimljivo je da o slučaju ćute i odbronici SDS-a u opštini Istočno Novo Sarajevo i Skupštini Grada Istočno Sarajevo.

Na kraju, ono što je posebno zanimljivo jeste to da nikome od medija nije bio zanimljiv slučaj izmještanja i uništavanja grupe stećaka na lokaciji Mladice, što i ne čudi ako uzmemo u obzir da su u ovaj slučaj upetljane sve političke partije a mediji u BiH, posebno u Republici Srpskoj u službi nekog od dva politička bloka.

I dok su stećci cijenjeni spomenici kulture na svjetskom nivou, građani Bosne i Hercegovine su svjedoci  višegodišnjeg nemara, uništavanja i nestanka tih pomena kulture. Na području BiH se nalazi najveći broj stećaka, a s obzirom da je riječ o kulturnoj baštini od nemjerljive vrijednosti nadamo se da će jednoga dana institucije početi da obavljaju svoj posao i da će shvatiti njihov istorijski i kulturni značaj jer trenutna situacija bi se mogla najbolje opisati Disovom „Pod sramotom živi naše pokolenje“.

D.S./S.P./M.K./Frontal

Projekat se realizuje zahvaljujući velikodušnoj podršci američkog naroda putem Američke agencije za međunarodni razvoj (USAID). Sadržaj je odgovornost portala Frontal i kao takav ne odražava nužno stavove USAID-a niti Vlade SAD-a.
This project is made posible by the generous support of the American people through the US Agency for International Development (USAID). The contents are the responsibility of news portal Frontal  and do not necessarily reflect the views of USAID or the United States Government.