Termin ” društvo ” je došao iz latinske reči societas , koja potiče od imenice Socius ( ” drug , prijatelj, saveznik ” ) a koristi se da opiše prijateljsku vezu ili interakciju između strana . Društvo je grupa pojedinaca koji dele istu geografsku teritoriju a nalaze se u istom državno -društvenom uređenju te su međusobno povezani istom kulturom i nasleđem.

Danas kada pogledamo oko sebe vidimo bogata društva i ona koja to nisu. Kad kažem bogata tu prevashodno mislim ka stepenu nekog blagostanja ljudi. Tako imamo recimo veoma sređeno društvo, recimo finsko, sa viskom stepenom ličnih sloboda pojedinaca, visokim stepenom uključeniosti svih grupa u to društvo. Jednom rečju vidimo jedno uređeno društvo, koje nema posebne prirodne resurse. Ili da budem precizniji nema ni blizu resurse jednog recimo arapskog društva – društva Saudijske Arabije- koja ima ogromne resurse ali na ulicama njihovih gradova ljude često kažnjavaju kamenujući. Beda je ogromna, a jaz između ekstremno bogate manjine i ekstremno siromašne većine je na prv i pogled nepregaziv. To nam govori da odnose u društvu ne kreiraju resursi već ljudi. U principu sve je do ljudi. (Ali i ovdje treba da budemo oprezni da ne upadnemo u onu boljševičku izreku- sve je do kadrova. A zamislite na kakve se kadrove mislilo tad te kakvi su kadrovi bili potrebni boljševicima i njihovoj revoluciji. Sigurno ne profesori i eksperti već često profesionalne ubice, lažni svedoci i sudije sa tri razreda osnovne. Ali o tome nekom drugom prilikom. 

Kako so tu ljudi kroz istoriju uspjevali da napreduju? Pripremio sam jedan moj recimo hronološki niz:
Naime, kada pričamo o predmodernim društvima, ona su se integrisala po nekom unaprijed datom svetonazornom uporištu. To uporište je u antičkoj Grčkoj bilo vrlina, odnosno moral. Nakon antičkog iskoraka civilizacija se urušila srednjim vijekom ili tamnim dobom koje je trajalo dosta dugo. Uporište u društvu srednjeg vjeka je bilo zasnovano na nadnaravnom, na religijskom uporištu, koje je određivalo odnosne u društvu.

U mračnom dobu srednjeg vijeka svijetlo na kraju tunela se pojavilo u formi Magne Carte Libertatum -Velikoj povelji sloboda je povelja koju je engleski kralj Jovan bez zemlje prihvatio 15.4.1215. primoran oružanom pobunom plemstva. Ovom Poveljom kralj je prihvatio uslove koji su ograničavali njegovu moć, davali određene povlastice plemstvu, a slobodni ljudi su dobili određene garancije protiv samovoljnih kraljevskih postupaka. U suštini ovom Poveljom je uveden princip dovođenja kraljeve vlasti u okvire zakona. Tako je definisano da je plemstvo osigurano od nametanja novih poreza tako što je Opštom savjetu dato pravo uvođenja novih poreza. Magna Carta Libertatum smatra se prvim pisanim ustavnim aktom u svijetu pogotovo iz razloga što su ustanak plemstva i sklapanje Povelje podržali i drugi slojevi naroda. Nepoštivanje Povelje od strane kraljeva kao i papino proglašenje Povelje ništavnom, dovešće Englesku kasnije do građanskog rata i Olivera Kromvela.

U međuvremenu, dok je Konstantinopolju smrkavalo, Veneciji, Firenci i Đenovi je svitalo. Javlja se humanizam. Pored svega što ga krasi, temelj humanizmajeste vjera u sposobnost i vrijednost čovjeka. Grade naučne i kulturne institucije. Tada društvo redefiniše svoje uporište- pa sa scene odlaze duboko religiozne dogme kao uporište društva a na scenu stupaju vrijednosti koje će dovesti ljude do našeg doba: udruživanje, džentlmenstvo, uzdizanje dostojanstva čovjeka . I najvažnije – istini se prepušta snaga koju je oduvijek imala.

Dana 31. oktobra 1517. Martin Luter (1483—1546), kaluđer avgustinovskog manastira u Erfurtu, profesor biblijskih studija na Univerzitetu u Vitenbergu, formuliše 95 teza protiv teologije i prakse Indulgencije („svete“ trgovine-plaćanje crkvi za oprost grijeha).

Promjene se manifestuju i u aktu “Odbrana slobode od tiranina”, objavljenom u Bazelu 1579. godine. Akt sadrži odgovore na četiri pitanja. Prva dva pitanja se odnose na to da li narod treba da sluša ili da se odupre kralju kada on naruši Božji zakon. Treće pitanje se odnosi na to da li narod treba da ustane protiv kralja kada on uništava zajedničko dobro. Odgovori u aktu su bili – da. Posljednje pitanje se ticalo legalne podrške inostranog princa narodu koji je ustao protiv kralja na osnovu prva tri pitanja. Ovaj akt ide u pravcu legalne osnove u borbi protiv kralja koji ne poštuje zakone i zajedničko dobro.

To je uvod u kaskadne reakcije počele “Aktom odricanja”, kojim je parlament odredio da kralj bude smijenjen s trona zbog lošeg ponašanja i odnosa prema obavezama te je zabranio korištenje imena i pečata svrgnutog kralja. Tim aktom je Holandija postala nezavisna od španskog kralja 1581. godine.
Redefinisanje osnove društva uključuje i redefinisanje odnosa među društvima tako da imamo kraj tridesetogodišnjeg rata proglašenjem Vestfalskog mira 24. oktobra 1648. godine. Mirovni sporazum je obuzvatao niz ugovora o odnosima bivših protivnika i četiri principa: princip suvereniteta nacija – država i fundamentalno pravo samoopredeljenja; pravne jednakosti među nacijama – državama; obavezujućih međunarodnih ugovora među državama i princip nemiješanja jedne države u unutrašnja pitanja druge države. Bio je prisutan i peti princip, a to je ideja da pobjednik treba da da ustupke i da sarađuje sa ciljem da se postigne trajni mir.

Prvi put je uspostavljen sistem, koji je poštovao proto-ljudska prava i bio je baziran na proto-međunarodnom pravu, umjesto na gruboj sili i pravu jačeg da određuje odnose među državama. To su bile prave političke i pravne inovacije toga vremena.

Godinu dana posle Vestfalskog mira u Engleskoj je bjesnio sukob političke (poništene Magne carte libertatum) i vjerske prirode. Engleski kralj Čarls I je smatrao da engleski vladar, poput ostalih u Evropi tada, ima božansko pravo vladanja i da niko, uključujući parlament, nema pravo dovoditi u pitanje njegov autoritet i odluke. Parlament je mislio drugačije.

Ekonomska premoć većinskih protestantskih gradova, koji su podržavali parlament, nad katoličkim selom, koje je podržavalo kralja, je rezultirala pogubljenjem kralja i proglašenjem republike 1649. godine kao Komonvelta Engleske ili Slobodne države. Tada lider i pobjednik Oliver Kromvel prihvata Instrument vladavine koji ograničava vlast suverena i stvara ustavnu osnovu za zakonodavnu vlast narodnog predstavništva u obliku parlamenta. Još jedna inovacija koja je prokrčila put modernom dobu.
Upravo zato svaki od ovih događaja je smanjivao manevarski prostor kralja i njegove volje, a promovisao zakon i volju većine. U krajnjoj istanci završne faze ovih procesa kralj je učestvo u parlamentu.

Sve ovo je otvorilo mogućnosti koje vode ka američkoj revoluciji, pa francuskoj revoluciji pa srpskoj revoluciji. U ovim revolucijama je uspostavljen standard da građanske skupštine (u skladu sa hrišćanskom tradicijom crkvene sabornosti) dijele vlast sa carem, da bi uskoro same predstavljale vlast građana. Smatrano je da je to definitivan model koji će konstantno voditi društvo u razvoj.
Međutim model je pokazao svoje slabosti posebno kada je u pitanju zloupotreba istog. Kad je početkom dvadesetog vijeka Evropu obuhvatilo takmičenje između dva pogleda na svijet, između fašizma i boljševizma, malo ko je vjerovao da će taj proces dovesti do takvog obima sukoba koji će trajno promijeniti svijet.

Ta oba shvatanja svijeta proizašla iz Velikog rata ljudima su nudila raj i blagostanje. S jedne strane, na Zapadu, kod naroda koji su za sebe smatrali da su nadmoćni, polako se diferenciralo društvo elitisitčke ljudske zajednice, gdje u suklobu rasa i naroda pobjeđuje najjači. Istovremeno, kod nacija s ogromnim brojem obespravljenih radnika učenje o osobađanju radnika iz jarma eksploatacije dobijalo je konture egalističke zajednice. Urađena je promena ili dorada uporišta koje čini društvo. Uporište je sad obuhvatalo jednu etničku zajednicu- Nemce ili jedan sloj društva- radnike.

Ali, nije trebalo da prođe mnogo vode Spreeom i Havelom, ali i Nevom da se iz ovih učenja razvije totalitarizam. Obećanje raja pod uslovom da najjači narodi pobijede ili pod uslovom da će svi ljudi biti jednaki (ovde ne mislim na hrišćansko shvatanje jedinstva, već mislim na jednakost u imovini recimo), pružilo je opravdanje protagonistima ovih ideja da na putu ka tom cilju uništavaju ljude koji neće da ih slijede.

Rani kritičari takvog stanja upozoravali su društvo tog vremena na nehumanu osobinu ovih ideja koje su spremne za svoje ostvarenje da žrtvuju ljudske živote. To je dovelo do dubokog nepovjerenja prema svim ideologijama koje tvrde da samo oni odabrani imaju legitimno pravo da vode ljude u bolji život.
Teorijski gledano, najveći problem građanskog društva su bile devijacije u organizovanju koje su rezultirale pojavom Hitlera.

Nakon Drugog svjetskog rata počelo je razmatranje zašto se Hitler i slični uopšte pojavljuju. Onda je Karl Proper 1945. godine objavio “Otvoreno društvo i njegovi neprijatelji”, te je na neki način definisao zapadno shvatanje Hitlera ne kao Nijemca, već kao recidiva društva. Filozofi su odradili svoj dio posla.
Teži dio je bio kako spriječiti pojavu novog Hitlera i pojavu novog globalnog zla. Odgovor je bio formiranje Ujedinjenih nacija. Prvi zadatak – osujetiti da se istorija Drugog svjetskog rata ponovi. On je izveden prema proceduri – definisan je pojam naroda koji kaže da su narod sve etničke i vjerske grupe koje žive na jednoj teritoriji. Na taj način su etničke i vjerske grupe vezane za manjine i većine na određenoj teritoriji kao garant građanske države. Zatim je usvojena Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima, koja ima za cilj da ograniči koje to slobode država može uzeti narodu. To je postao stanadard.
Dalje na tom putu je bio Pakt o građanskim i političkim pravima, kojim je propisano da od 1966. godine članice UN-a mogu postati države koje imaju vlast baziranu na građanskom principu. Taj građanski princip je postao uporište modernog društva.

Izvor ovog shvatanja društva leži u humanističkoj teoriji pravednosti koja postavlja tri glavna zahteva:
Načelo ravnopravnosti, prijedlog da se ukinu prirodne povlastice. Opšte načelo individulizma i načelo po kojem je zadatak i svrha države da zaštiti slobode njenih građana.

Veoma je teško odrediti stepen slobode koji se može ostaviti građanima a da se ne ugrozi ona sloboda koju država treba da štiti. Ali iskustvo demokratskih zemalja kaže da je moguće približno odrediti taj odnos. Njegovo približno određivanje je zapravo jedan od glavnih zadaak zakonodavstva u demokratiji.
Sloboda bilo koje vrste nije moguća ako je ne garantuje država. Jer država jeste društvo za sprečavanje zločina.

Tako je recimo, neophodan određen stepen državnog nadzora u prosveti da se mladi ne bi zapustili i tako bili onemogućeni da brane svoju slobodu, dok bi se država trebala pobrinuti da obrazovanje bude dostupno svima. Ali opet previše državnog nadzora u prosveti predstavlja kobnu opasnost za slobodu zato što može dovesti do indoktrinacije.

Tu dolazimo do jedne od suština- snaga zakona se ne sastoji u sankcijama, u zaštitnoj moći države da osigura provođenje zakona, nego u spremnosti pojedinca da poštuje te zakone, u njegovoj moralnoj volji.

Model građanskog društva se može ugroziti na više načina. Ti načini se mogu podijeliti u tri grupe. Prva grupa podrazumijeva načine koji idu u pravcu ugrožavanja legitimiteta vlasti, kao što su nezakoniti izbori ili, recimo, nelegalno finansiranje stranaka. Druga grupa obuhvata šarolik skup koji se definiše kao proširivanje ovlaštenja vlasti. Recimo, državne firme koje naplaćuju svoje usluge na tržištu i na taj način ugrožavaju isto. Treća grupa podrazumijeva razne načine diskriminacije građana. To je, recimo, slučaj kada pred Ustavom ili zakonom građani nemaju jednaka prava. Odnosno kada se ukida i de fakto i de jure pravna subjektivnost osoba tj. građana.

Šta je to što povezuje pojedince u društvo, ako to nije ni religija, ni moral, ni prirodne teologije kao što je etičko porjeklo zajednice. Recimo da je uporište otvoren horizont koji podrazumijeva da se smisao stvara u slobodnoj komunikaciji.

U stvari, moderno društvo se integriše samo pod uslovom da primjenjuje univerzalne norme u okviru kojih sve različitosti mogu da opstanu u miru. Ako bi te norme bile isključive i uske (kao što su kod nas) tako bi različiti dijelovi društva ispadali po kriterijumu ideologije, religije, etnosa, morala ili kakvog drugog svojstva.