Etnografski institut SANU u Beogradu kontinuirano se bavi etnološko-antropološkim istraživanjima različitih aspekata srpske kulture. Jedna od njegovih naučnih suradnica je Ivana Bašić, čije su stručne specijalnosti lingvistička antropologija, etnolingvistika, naratologija, antropologija umjetnosti, antropologija književnosti i semiotika. Napisala je niz zanimljivih radova o odnosu jezika i čovjekova doživljaja sebe, svijeta i drugih, a urednica je i značajnog portala Pojmovnik srpske kulture. Bila je i urednica Internet biblioteke Srbije za humanističke nauke i umjetnost.

Koje sve prostore proučava etnologija kada je srpska kultura u pitanju?

BAŠIĆ: Etnologija i antropologija proučavaju sve prostore na kojima žive Srbi – u Srbiji kao matičnoj državi, na prostorima nekadašnje SFRJ, u regionu, ali obuhvataju i srpsku dijasporu u celom svetu. Saradnici Etnografskog instituta SANU trude se da pokriju što veći prostor pa je, pored istraživanja srpske materijalne i duhovne, tradicionalne i moderne, ruralne i urbane kulture u Srbiji, dosadašnjim istraživanjima bila obuhvaćena i srpska manjina u regionu, kao i dijaspora – u SAD-u, Kanadi, Argentini, Australiji, Nemačkoj, Austriji, Mađarskoj, Rumuniji, Grčkoj. Nažalost, usled nedovoljnog finansiranja izostaju dugotrajna i sistematska opsežna terenska istraživanja srpske kulture u regionu i u svetu. Istovremeno, Etnografski institut SANU bavi se i istraživanjima kultura etničkih i nacionalnih manjina u Srbiji, i to je važan segment naše delatnosti.

“Brat je mio koje vjere bio”

Dugo se bavite jezikom. U jednoj studiji ste pisali o srpskoj jezičnoj slici svijeta. Što bi to značilo?

BAŠIĆ: Pojednostavljeno rečeno – jezičku sliku sveta čini skup ideja o svetu koje su se tokom istorije oblikovale u određenoj jezičkoj zajednici i koje se odražavaju u jeziku kao određeni način koncipiranja stvarnosti. Pojam jezičke slike sveta jedan je od ključnih pojmova savremene lingvistike, etnolingvistike i lingvističke antropologije. Začetnik te ideje bio je Vilhelm fon Humbolt početkom 19. veka, ali je ovaj pojam od tog prvobitnog, romantičarskog, do danas prilično promenio značenje i više se ne dovodi u vezu sa pojmom “duha naroda” ili pojmom “mentaliteta”, već tretira jezik kao određenu riznicu iskustava i znanja o svetu. Taj pojam pod bitnim je uticajem Vitgenštajnovih ideja o slici sveta kao određenom sistemu ideja o stvarnosti pa se, u tom smislu, govori i o jezičkom modelu sveta. Dakle, mi razumemo svet na način koji to predlaže naš maternji jezik, jer je naš model sveta organizovan posredstvom jezičkih koncepata naše govorne zajednice i usko je povezan sa njenom kulturom.

Kakav svijet nam nudi materinji jezik?

BAŠIĆ: Proučavanja jezičke slike sveta obično se fokusira na rečnik i na frazeologiju, figurativno-metaforičke reči, mitologeme i slično. U knjizi “Slike u rečima” prevashodno sam se bavila leksičkom ikoničnošću u kontestu slovenske mitologije i načinom na koji ona utiče na formiranje jezičke slike sveta, analizirajući ključne egzistencijalne pojmove – “život” i “smrt”, ali i lekseme u etimološkoj, semantičkoj, asocijativnoj i konceptualnoj vezi sa njima, poput “žena”, “majka”, “hrana”, “žito”, “žrtva”, “žetva”, “hleb”… Pojam leksičke ikoničnosti odnosi se na simboličku sliku ili složenu mentalnu predstavu, koja se može shvatiti kao posrednik između jezika i mišljenja, i kao motivaciona veza reči sa predmetom označavanja. U fazi nastanka jezika postojala je uska isprepletanost jezika i mitskog mišljenja, te je stoga i srpska jezička slika sveta, kao i druge, uostalom, obeležena njime. Iako ima nekih specifičnosti, istraživanje je pokazalo da srpska jezička slika sveta ima visok stepen podudarnosti sa indoevropskim i slovenskim mitskim nasleđem. Postoji, naime, bliskost jezičkih slika sveta različitih etnosa, koje su uslovljene zajedničkom tradicijom, kulturom, istorijskim iskustvom i poreklom.

Sudjelovali ste u interdisciplinarnom istraživanju kulturnog i jezičnog nasljeđa Srbije i rezultat tog istraživanja je i portal Pojmovnik srpske kulture.

BAŠIĆ: Pojmovnik srpske kulture je zamišljen tako da obrađuje ključne pojmove srpske kulture, a da samo objašnjenje vodi korisnika ka drugim leksemama i izrazima, arhaičnim ili dijalekatskim, kao i onim koji pripadaju stručnoj terminologiji, a odrednice bi međusobno bile povezane i raznim leksičkim i pojmovnim vezama. Ideja je bila da u okviru lingvističkog dela bude obrađena i etimologija, dok bi nivo enciklopedijskih objašnjenja obuhvatao prevashodno etnološko-antropološku obradu, a po potrebi, i drugih humanističkih disciplina. Ovako zamišljena forma trebalo je da učini vidljivom slojevitost i promenljivost proučavanih pojmova srpske kulture i da omogući neprekidno dopunjavanje i grananje sa pružanjem što iscrpnijih informacija, uz preporučenu literaturu i veliki broj digitalizovanih tekstova, audio i video materijala. Nadam se da će ova ideja naići na veće razumevanje nadležnih ministarstava Republike Srbije i da će biti u potpunosti realizovana. Ovakav portal posebno je značajan za popularizaciju nauke, ali i za suzbijanje različitih pseudonaučnih informacija i netačnih interpretacija.

Kakva bi u tom smislu bila, na primjer, točna interpretacija rečenice “Brat je mio koje vjere bio“, koju mnogi različito doživljavaju?

BAŠIĆ: To su zapravo stihovi “Brat je mio koje vjere bio, kada bratski čini i postupa” iz narodne pesme “Sinovi Ivanbegovi” (oko 1510. godine), o prinudnom prelasku Stanka/Staniše Crnojevića, sina Iva Crnojevića u islam, pod pretnjom smrti. Verske podele su, kroz istoriju, na ovim prostorima bile pogubnije od etničkih, a religija je postala jedan od najbitnijih elemenata etničkog identiteta, jer su ostali elementi, poput jezika, kulture, običaja, narodnog stvaralaštva, folklora, mitologije, sadržavale više dubokih sličnosti nego razlika na kojima bi se mogli graditi sukobi i mržnja. U stvari, te su verske podele na našim prostorima bile izraz dominacije velikih sila i sukobljavanja njihovih interesa, a to se onda reflektovalo na narod. Religija je tu bila više u funkciji političke moći, nego što je istinski bila povezana sa verom. Pesma “Sinovi Ivanbegovi” zapravo i govori o sukobu između dva brata, Staniše i Đura Crnojevića, koji se ne bi desio da jednog od njih moćniji osvajač nije prinudio da promeni veru. Mogu nam u budućnosti samo poželeti da ne budemo žrtve manipulacija i da bratski postupamo jedni prema drugima, jer nema razloga da bude drugačije i jer je to u našem najboljem interesu.

Vaša studija “Slike u rečima” nosi podnaslov “Ikoničnost leksike srpskog jezika u kontekstu slovenske mitologije: metafore života i smrti“. Koliko je i na koji način srpski jezik metaforičan?

BAŠIĆ: Srpski jezik, kao i svaki drugi, zasnovan je na metaforama. Metafora je, uopšteno, skraćeno poređenje, a kognitivisti je definišu kao prenos značenja iz jednog kognitivnog domena u drugi. Metafore se svuda kriju, njima nije obeležen samo pesnički, već i svakodnevni jezik, čak i jezik nauke. One, zapravo, imaju ključnu ulogu u konstruisanju našeg pogleda na svet, čime se bavi kognitivna teorija metafora, koja metaforu određuje kao najvažniji mehanizam razmišljanja i razumevanja sveta. Zanimljivo je da je srpska lingvistika imala pionira u oblasti proučavanja jezičkih odnosno kognitivnih metafora, koga nije na vreme, čak ni do danas, potpuno prepoznala. To je bio matematičar Mihailo Petrović Alas, koji je u svom delu “Metafore i alegorije” došao do mnogih bitnih zaključaka do kojih će znatno kasnije doći uticajni predstavnici američke teorije kognitivne metafore poput Lejkofa i Džonsona. To je primer, rekla bih, povremenog modernističkog slepila za sopstvenu naučnu tradiciju koja je bila ispred svog vremena, ali i tradicionalističkog slepila za neupitnu vrednost koja im je pred očima, ali su je odbacili, jer je bila previše inovativna i jer ne dolazi iz njihovog uskog specijalističkog kruga.

Man i Andrić

Bavili ste se i konceptom ćutanja u srpskom jeziku?

BAŠIĆ: Da, napisala sam rad “Neizrečeno, neizrecivo, zamuklo: koncept ćutanja u srpskom jeziku”. Koliko je koncept ćutanja značajan za srpsku kulturu svedoči i činjenica da srpski jezik, za razliku od mnogih drugih, koji poseduju jednu reč za označavanje i ćutanja i tišine, razlikuje ćutanje (odsustvo govora), od tišine (odsustva zvuka), ali razlikuje i dve vrste ćutanja – tj. ćutanje od mučanja. Glagol “ćutati” je uglavnom pozitivno markiran, odnosi se na neizgovaranje usled punoće i prvobitno značenje bi se moglo rekonstruisati kao mudro, motrilačko skrivanje koje je uslov opstanka. Prvobitni kompleksni pojam glagola “mučati” određen je kao neizgovaranje usled slabosti i nedostatka i može se dovesti u vezu sa mitskom predstavom skamenjenosti usled straha (od groma). Ćutanje se dovodi u vezu sa mudrošću, sigurnošću, strpljivošću, mističnim saznanjem, slutnjom infinitne vrednosti, ispunjenosti osećanjima i konceptom tišine kao sigurnosti, mira, spokoja i savršenstva, dok je mučanje rezultat straha, slabosti, pritvorstva, muke i teskobe. Ipak, i “ćutanje” i “mučanje” određeno je primarno strahom. Ljudsko ćutanje u srpskoj jezičkoj slici sveta uvek je zapravo ćutanje slabog pred silom, bila ona neizreciva, mistična, zadivljujuća i onostrana, ili ovozemaljska i neposredna, bilo ono ispunjeno mističnim smislom i saznanjem ili pokornošću i podmuklošću. Leksikalizacija ovih različitih vrsta ćutanja možda svedoči o kontinuiranom istorijskom iskustvu potrebe za ćutanjem, uslovljenom potrebom za preživljavanjem. “Ćuti i trpi” imperativ je koji se i dalje često čuje. Nadam se da će se to promeniti, posebno imajući u vidu da se glagol “mučati” sve ređe koristi, te da ćemo sve uspešnije osvajati slobode smislenog govora.

Svoje studije posvećivali ste i istraživanjima književnosti. Kako se antropološki pristupa umjetničkom pisanju?

BAŠIĆ: Književna antropologija bavi se razumevanjem književnih dela imajući u vidu širu kulturnu, društvenu i istorijsku perspektivu, a čak i kada se bavi pojedinim poetičkim aspektima književnog dela, ona to čini da bi osvetlila čitav niz kompleksnih pitanja o individualnom i kolektivnom iskustvu u datom trenutku ljudske istorije i kulture. Upravo ovom problematikom bavila sam se u knjizi “Mesečeva gramatika” u kojoj, posredstvom analize pripovedačkih postupaka koje koriste Tomas Man u “Dr Faustusu” i Ivo Andrić u “Prokletoj avliji”, analiziram pitanja identiteta i subjektivnosti, što su i ključna pitanja savremene antropologije. Inače, umetnost smatram osobenom formom ljudskog saznanja koja, kada je reč o dubokom razumevanju ljudske prirode, kulture i društvenih zbivanja, može biti superiornija od naučnog. Pomenuti “Dr Faustus” Tomasa Mana jedna je od najboljih analiza pojave i razvitka nacizma u Nemačkoj, briljantna antropološka studija u vrhunskoj umetničkoj formi, a to je, svakako, i “Prokleta avlija” koja, između ostalog, rasvetljava složene univerzalne mehanizme totalitarizma. Još je od Gerca i njegovog poznatog dela “Antropolog kao pisac” ta razlika između antropologa i pisca, naučnika i umetnika, problematizovana, i postala je porozna. I umetnici i antropolozi, opisujući svet i tumačeći ga, zapravo stvaraju nove, moguće svetove, a pomalo i menjaju postojeći svet.

Današnje vrijeme briše mnoge fine detalje prošlosti i tradicije, koji su važni kako za istraživača tako i za običnog čovjeka. Da li se mogu sačuvati artefakti prošlosti za koje današnje doba nije naročito zainteresirano?

BAŠIĆ: Nažalost, može se sačuvati samo ono što želimo da bude sačuvano. To je, uostalom, suština kulture – negovanje i čuvanje izabranih i željenih tradicija i njihovih artefakata. Na svu sreću, čak i u vreme koje nije zainteresovano za prošlost i tradiciju, osim ako ne može da ih falsifikuje i zloupotrebi u dnevnopolitičke svrhe, što je gore od zaborava, postoje pojedinci i institucije koje se trude da te artefakte prošlosti sačuvaju i zaštite. Zadovoljstvo mi je što radim u takvoj instituciji i što pripadam malobrojnoj, ali upornoj i entuzijastičnoj zajednici istraživača humanističkih nauka koji od te ideje ne odustaju i čine mogućim čuvanje prošlosti – saznanja i razumevanja radi.

Piše: Bojan Munjin

Izvor: p-portal.net