autor: Senka Trivić

(s.trivic@frontal.ba) 

Ova nauka, kako navodi Muhamed Muminović, predsjednik Astronomskog društva Orion, je najpopularnija i nadinamičnija u svijetu, a opet u BiH u poslijeratnom periodu malo se sredstava i uopšte pažnje njoj posvećuje, kako u praktičnom (obnova opeservatorije, nabavka većih teleskopa) tako i edukativnom i svakom drugom smislu.

Kako bi obezbjedili sredstva za dalji rad društva i unapređenje njihovih aktivnosti odlučili su se i da putem internet pokrenu akciju prikupljanja donacija. Za Frontal.ba razgovarali smo o položaju, ulozi, značaju i potrebi većeg razvoja astronomije u BiH.

Kako i zašto ste se odlučili za kampanju naziva “Vratimo astronomiju u BiH”?

Astronomsko društvo Orion je sljedbenik i nastavljač aktivnosti Astronomskog društva koje je u Sarajevu postojalo od 1963. godine i čiji su članovi podigli na Trebeviću, vlastitim trudom, prvu i jedinu Astronomsku opservatoriju u Bosni I Hercegovini. Svi naši pokušaji da obezbjedimo stabilno finansiranje Društva u proteklih 6 godina, nisu urodili plodom. Imali smo par sjajnih projekata. Pomenuću akciju “1000 Galileoskopa za 1000 škola u BiH – Jedno nebo za sve” koju je finansirala ambasada Kraljevine Norveške uz malu pomoć Ministarstva civilnih poslova BiH. Tu smo uz predavanja podijelili oko 800 malih teleskopa svim osnovnim školama koje su to željele i to u svim regijama BiH. Ovaj projekat nam je omogućio da “preživimo” tokom njegove trogodišnje realizacije.

(Austrougarska tvrđava sa dvije kupole (prva faze izgradnje opservatorije, 1973. godina))

Pokrenuli smo i aktivnosti na obnovi Astronomske opservatorije koja je devastirana tokom rata. Pribavli smo određenu dokumentaciju, dobili urbanističku dozvolu od opštine Stari grad i pripremili draft projekta sa finansijskom konstrukcijom. Prva faza obnove (rekonstrukcija austro-ugarske tvrđave) bi koštala oko 600.000 KM. U to su uračunati kupola i teleskop prečnika 40 cm, sa svom potrebnom opremom. Međutim, umjesto da se koncentrišemo na obnovu, mi smo se svakog mjeseca suočavali sa trivijalnim stvarima kao što su plaćanje troškova za prostor u kome se odvijaju naše aktivnosti, internet, transport prenosnih teleskopa za popularizaciju astronomije i slično. Kada smo vidjeli da od “države” nema ništa, došli smo na ideju da novac potražimo globalnom kampanjom. Nju je pokrenula naša inostrana članica, dr Tea Temim koja kao astrofizičarka trenutno radi u NASA-i u Vašingtonu.

Čemu bi trebalo da služe sredstva prikupljena putem donacija, da li ste se obražali nadležnim institucijama takođe?

Prikupljena sredstva (planirano je oko 22 000 KM) treba da posluže za osnovne, bazične aktivnosti Društva u naredne 2 godine. Naši osnovni troškovi (komunalije, internet, telefon, zakup prostora) iznose oko 600 KM mjesečno. Plan nam je da imamo kontinuiranu aktivnost naredne dvije godine kroz široku popularizaciju astronomije u BiH i da se posvetimo osnovnom cilju – obnovi opservatorije. Ostatak sredstava bi se utrošio u tekuće direktne aktivnosti (javna posmatranja, nabavka sitne opreme, popularizacija astronomije i slično). Najveći problem “modernog” načina finansiranja nevladinih organizacija je kroz tendere, odnosno projekte. Ali, to dođe otprilike kao lutrija, možda negdje prođete. Aplicirali smo na desetine takvih objavljenih od opština, kantona, Federacije, BiH. Međutim, niko vam ne da sredstva za “hladni pogon”, a bez toga svaka duža aktivnost zamire. I ako dobijete projekat, većina novca ide za njega, a vrlo malo ostane za redovni rad.

Koliko je do sada prikupljeno sredstava, do kada traje i jeste li zadovoljni njenom dinamikom?

Do 8.01.2014. godine skupili smo 13.014,00 US$ što predstavlja oko 84% planirane sume. 250 ljudi širom planete poklonilo nam je povjerenje. Donacije su se kretale od 1$ pa do 1000$ koliko je dala jedna američka firma. Raduje nas što je bilo dosta uplata i iz BiH. Akcija traje do 18.01.2014. u skladu sa pravilima američkog portala Indiegogo gdje je maksimalno dozvoljeno da kampanja prikupljanja sredstava traje 2 mjeseca. Mi smo veoma zadovoljni i očekujemo da ćemo za narednih desetak dana skupiti planirani iznos. Dosadašnji trend pokazuje i da smo realno procijenili šta možemo očekivati.

(Nova zgrada opservatorije sa 8 metarskom kupolom (1982. godina))

Vaša ocjena položaja astronomije danas u BiH, njenom obrazovnom sistemu, ali i generalno u svijetu?

Mislim da je položaj astronomije u obrazovnom sistemu loš i nedovoljno se daje pažnja. Kada pogledate bilo koji veliki portal na Internetu, praktično svaki dan od desetak novih vijesti ima bar jedna astronomska (evo danas tri). To nije bez razloga. Moderna astronomija je jedna od najpopularnijih nauka danas. Današnja astronomija predstavlja jednu od najmodernijih i najdinamičnijih nauka. U njoj se koriste neke od najnaprednijih tehnologija i najsofticiranijih tehnika koje su uopšte dostupne naučnicima. Upravo zbog toga nam je danas moguće istraživati objekte koji se nalaze na rubu vidljivog svemira ili opažati planete koje kruže oko drugih zvijezda. Preko astronomije mi počinjemo dobijati odgovore na neka fundamentalna pitanja koja fasciniraju svakoga od nas. Kako je rođen i kakav kraj čeka naš svemir? Je smo li jedina inteligentna životna forma u svemiru ili život ipak buja u raznovrsnim oblicima? Svemir je i golema laboratorija sa uslovima kakve je nemoguće stvoriti u zemaljskim laboratorijama.

(Eksplozija sjajnog meteora-bolida snimljena prošle godine video kamerama BH meteorske mreže)

Prodor u tajne subatomskog svijeta ide dobrim dijelom i kroz astrofizička istraživanja. Ni jedan akcelerator na Zemlji ne može proizvesti energije kakve imaju čestice koje nam stižu iz oblasti aktivnih galaktičkih jezgara ili zona oko masivnih crnih jama. Konačno, prije ili kasnije energetski, mineralni i prehrambeni resursi na našoj planeti bit će iscrpljeni. Čovjek će morati da se uputi ka drugim zvijezdama, a astronomija je tu da nam pokaže gdje i kako. Mi i u pravom smislu jesmo zvjezdana djeca jer je materijal od koga smo građeni stvoren u divovskim zvjezdanim nuklearnim reaktorima i razasut po svemiru kroz eksplozije supernovih zvijezda.  

Astronomija je nauka koja je tijesno povezana sa fizikom, matematikom i drugim prirodnim naukama, a zasnovana je na posmatranjima i teorijskim istraživanjima. Ne treba zanemariti ni utjecaj koji astronomska otkrića imaju na filozofiju, religiju, umjetnost ili književnost. Sa izuzetkom nekoliko nebeskih tijela u Sunčevom sistemu, astronomi ne mogu da fizički dotaknu objekte koje istražuju. Sve posmatrane fenomene oni pokušavaju objasniti primjenom pojedinih prirodnih zakona. Astronomija se bavi pitanjima koja predstavljaju izazov našem umu.

(U čast 50 godina moderne astronomije u BiH, jedan asteroid je dobio ime “Sarajevo”. Na slici M.Muminović uručuje plaketu akademiku Taibu Šariću, sekretaru Odjeljenja prirodnih i matematičkih nauka ANUBiH.)

Ona se trudi nađe objašnjenja za različite kompleksne fizikalne procese koji se odvijaju u enormnim volumenima prostora i tokom eneromnih vremenskih intervala. U astronomiji se susrećemo sa najvećim udaljenostima, najdužim vermenskim intervalima, najmasivnijim objektima, navišim i najnižim temperaturama, najvišim i najmanjim gustinama materije, najjačim elektromagnetskim poljima i ultra visokim energijama. Astronomija je neodvojiva od mnogih aspekata našeg života. Sadašnji i budući izazovi koji stoje pred čovječanstvom u mnogome će ovisiti o razvoju spoznaja o svemiru i procesima koji se odvijaju u njemu.

U narednom periodu planiramo se posvetiti slijedećim aktivnostima:

1. Obnova Astronomske opservatorije u smislu finalnog projekta i široke kampanje na pronalaženju donatora. Tu gledamo na EU, pojedine zemlje koje daju pomoć BiH za nauku i obrazovanje, UNDP i slično.
2. Stavljanje u puni pogon Bosansko-hercegovačke meteorske mreže koju širimo zajedno sa Federalnim hidrometeorološkim zavodom. Dosadašnji rezultati su odlični, a sama mreža košta veoma malo u odnosu na rezultate koji se dobiju.
3. Popularizacija astronomije među mladima i generalno javnošću. To će se odvijati kroz kurseve, predavanja, posmatranja, izdavačku djelatnost i sl.

(Arhitektonska vizija obnovljene tvrđave)

Iz istorije razvoja astronomije u BiH

1963. Trećeg marta osnovan Akademski astronomsko astronautički klub (AAAK).

1963-1965.

•             Popularizacija astronomije kroz predavanja u prostorijama Kluba (Titova 44), javna predavanja na Narodnom univerzitetu, predavanja po mjesnim Domovima kulture u Sarajevu i drugim mjestima u BiH. Takođe, organizovana su javna posmatranja neba tokom pomračenja Sunca I Mjeseca.

•             Finski astronom Y.Vaisala poklonio je Klubu ogledalo za Newton reflektor prečnika 297 mm.

1965.   Otvorena Narodna opservatorija Mejtaš. U njoj je postavljen 17cm-ski teleskop Newtonovog tipa.  Kupola prečnika 5 metara izrađena je u Sarajevu i okretala se ručno pomoću čelične sajle.

1966-1968.

•             Rani radovi na Mejtašu, posmatračka astronomija, upoznavanje sa nebeskim objektima.

•             Snimanje Neidentifikovanog letećeg objekta 28.10.1968. godine koji je izazvao veliku medijsku pažnju u cijeloj Jugoslaviji.

•             Muhamed Muminović osvojio prvo mjesto iz astronomije na Saveznom takmičenju Pokreta “Nauku mladima” u Beogradu.

•             AAAK dobija na upotrebu tvrđavu u blizini vraha Čolina kapa na Trebeviću (1967).

1969.

•             Naučni pristup identifikaciji letećeg objekta i izdavanje brošure “Identifikacija letećeg objekta od 28.10.1968. (Autori: M.Panić, A.Knežević, M.Muminović).

•             Promjena naziva Kluba u “Akademsko astronomsko astronautičko društvo (1969).

•             Prvi radovi na adaptaciji tvrđave u cilju njene rekostrukcije za buduću Astronomsku opservatoriju. Uređena unutrašnjost za višednevni boravak, napravljena fotolaboratorija. Radovi su najvećim dijelom obavljani dobrovoljnim radnim akcijama članova.

•             Firma “Fullerscopes” je izradila i 15 cm-ski teleskop Cassegrainovog tipa sa elektronskim pogonom. Narodna opservatorija Mejtaš je renovirana i ovaj teleskop je zamijenio postojeći instrument.

•             Firma “Fullerscopes” je isporučila ekvatorsku montažu za dvostruki astrograf sa objektivima tipa Taylor-Hobson-Cooke 83/375 mm. Tijela kamera su izrađena u Sarajevu u firmi “Zrak”, a praćenje je bilo elektronsko, preko Cassegrain teleskopa prečnika 215 mm.

(Najveći teleskop opservatorije, 62 cm reflector)

•             Započela pripremna faza za snimanje Sarajevskog atlasa neba, naučnog projekta koji je finansirala Republička zajednica za naučni rad SR BiH.

•             Štampana knjiga Astronomija Muhameda Muminovića, prva takve vrste u Jugoslaviji.

1973.

•             U Sarajevu izrađena kupola prečnika 4,6 metara koja je izgrađena u Sarajevu od prethodno naručenih željeznih prstenova i lukova. (U kupoli je prvobitno bio smješten Vaisala reflektor sa ogledalom prečnika 30 cm.

•             Pri Društvu se osniva Centar astronoma amatera Jugoslavije (CAAJ).

1974.

•             Pokrenuto izdavanje časopisa “Astro amater” kao glasila CAAJ. Časopis je izlazio do 1976. godine (14 brojeva i dvobrojeva).

1975.

•             U Sarajevo stigao veliki teleskop prečnika 62 cm koji se dvije godine gradio u Engleskoj (firma “Fullerscopes”).

•             Iskopani i izliveni temelji za novu zgradu, kulu prečnika 8 metara u koju će se smjestiti teleskop. Radove su većinom obavljali članovi Društva kroz dobrovoljni rad.

1977.

•             Početak izgradnje nove zgrade Opservatorije za 62 cm teleskop.

•             Potpisan sporazum o saradnji sa Geodetskim fakultetom iz Zagreba, odnosno Opservatorijem Hvar. Narednih 14 godina članovi Društva su odlazili na Hvar i na opservatoriju Ondrejov (Češka), čehoslovački astronomi su dolazili na Astronomsku opservatoriju Sarajevo. Ovom saradnjom je znatno unapređen nivo znanja, a kvalitet teleskopa i pomoćnih uređaja podignut je na viši nivo korištenjem stručne pomoći čeških inžinjera i astronoma.

•             Akademsko astronomsko društvo promijenilo naziv u “Univerzitetsko astronomsko društvo”.

1978-1982.

•             Završeni grubi građevinski radovi na novoj zgradi opservatorije. Nabavljena i postavljena kupola prečnika 8 metara (Ash Dome, USA).

•             Započeli probni testovi fotoelektričnog fotometra na Vaisala 30 cm teleskopu.

•             Završeno snimanje Sarajevskog atlasa neba.

•             U periodu od 1979-1982 godine u saradnji sa Opservatorijem Hvar vršena su patrolna snimanja bolida pomoću kamera sa objektivima tipa “riblje oko”.

1982-1987.

•             Završeni svi građevinski radovi i uređena unutrašnjost nove zgrade Astronomske opservatorije na Trebeviću.

•             Montiran rekonstruirani teleskop reflektor prečnika 62 cm.

•             Započela fotoelektrična fotometrija sa velikim teleskopom. Posmatrane su Be i Shell zvijezde u saradnji sa opservatorijama Hvar i Ondrejov.

•             Opservatorija je bila otvorena za grupne posjete učenika, studenata i građana.

•             Osnovan Savez astronomskih društava BiH.

•             U saradnji sa astronomima iz Češke, nabavljene komponente i izgrađen 40 cm-ski fotometrijski reflektor koji je u srednjoj kupoli zamijenio Vaisala teleskop. Preko njega je 1991. godine započela fotoelektrična fotometrija promjenljivih zvijezda.

•             U avgustu 1992. godine tokom opsade Sarajeva, u potpunosti su uništene sve kupole, teleskopi i devastirani unutrašnji prostori.

2008-2013.

•             Obnovljen rad Astronomskog društva (2008). Od tada Društvo djeluje pod novim nazivom “Astronomsko društvo Orion Sarajevo.

•             U ovom periodu započele su aktivnosti na popularizaciji astronomije kroz javna predavanja i predavanja za članove.

•             Nabavljena 3 kompjuterizovana teleskopa tipa “Celestron” prečnika 102 mm.

•             Od 2011-2013. godine realizovao se projekat “1000 Galileoskopa za hiljadu škola u BiH – Jedno nebo za sve”. Ambasada kraljevine Norveške je finansirala nabavku malih teleskopa – Galileoskopa.

•             Započele pripremne aktivnosti na uspostavi Bosansko-hercegovačke meteorske mreže korištenjem web kamera visoke osjetljivosti.

•             Napravljen draft projekta prve faze obnove Astronomske opservatorije na Trebeviću. Opština Stari grad je dodijelila tvrđavu Društvu na besplatno korištenje i izdala građevinsku dozvolu.